| წიგნი I | წიგნი II | წიგნი III | წიგნი IV | წიგნი V | წიგნი VI | წიგნი VII |
| წიგნი VIII | წიგნი IX | წიგნი X | წიგნი XI | წიგნი XII | წიგნი XIII |
1. ჩავედი კართაგენში [1]; ეს იყო სამარცხვინო სიყვარულით სავსე კარდალი [2], რომელიც დუღდა და გადმოდიოდა. მე ჯერ კიდევ არ მიყვარდა, მაგრამ მიყვარდა სიყვარული, და ფარული მოთხოვნილებით გატანჯულს მეზიზღებოდა ჩემი ტავი, მეზიზღებოდა იმის გამო, რომ ეს მოთხოვნიება საკმაოდ მძაფრი არ იყო. მე ვეძებდი ჩემი სიყვარულის საგანს, სიყვარულზე შეყვარებული. მძულდა სიმშვიდე და მძულდა გზა, სადაც ყოველი ფეხის ნაბიჯზე მახე არ იყო დაგებული. მთელი შიგანი მეწვოდა შიმშილით: ეს სულიერი შიმშილი იყო, და მხოლოდ შენ შეგეძლო მისი დაცხრობა, უფალო ჩემო, მაგრამ მე ამ შიმშილის მოკვლა როდი მსურდა, რადგანაც ჯერ კიდევ არ მოველტვორი უხრწნელ საზრდოს, თუმცა იმიტომ კი არა, რომ საძღომად მქონდა: რაც უფრო მეტად მშიოდა, მით უფრო მეზიზღებოდა იგი.
ამიტომაც ჩემი სული სნეული იყო, გარე სამყაროში დანთქმული და მოწყალების მთხოვნელი გლახაკივით საწყალობლად ხელგაშვერილი, ხოლო მისი ერთადერთი გასაკითხი გრძნობად საგნებთან ლაციცი გახლდათ. მაგრამ რაკი ამ საგნებს სული არ ჰქონდათ, ცხადია, მათი შეყვარებაც შეუძლებელი იყო.
მეყვარებოდა და ვეყვარებოდი, - ჩემთვის ეს უფრო სანუკვარი იყო, ვიდრე სატრფოს სხეულის დაუფლება. სულიერი სიყვარულის წმინდა წყაროს გულისთქმის მწვირით ვამღვრევდი და ვნაბათაღელვის ჯოჯოხეთური სუნთქვით ვბღალავდი მის სიკამკამეს. ურცხვი, ურიდი და უტიფარი, უსაზღვრო ამაოებით აღსავსე, თავგამოდებით ვცდილობდი ზრდილი, დახვეწილი და მომხიბლავი მოვჩვენებოდი ხალხს. გულისთქმათა მორევში დანთქმულს მინდოდა შიგ ჩავმხრჩვალიყავი. ღმერთო დიდებულო, რანაირ ნაღველს ურევდი, შენი გულმოწყალებით, ამ სიტკბოებას. მე ვუყვარდით! ფეხაკრეფით მივიპარებოდი განცხრომის პირქუშ დილეგში, ლხენით აღვსილი თვითონვე ვიდებდი წამების ბორკილს და საშუალებას ვაძლევდი თავიანთი შანთით დავედაღეთ იჭვნეულობას, შიშს, ძრწოლას, შურს, მრისხანებას, განხეთქილებას.
_________________________________
[1] - დიდი ბერძენი სწავლულის სტრაბონის (დაახლ. 64 ძვ.წ.ა - დაახლ. 24 ახ.წ.ა) ცნობით, მესამე პუნიკურ ომში (149-146 ძვ.წ.ა) დამარცხებული და მიწასთან გასწორებული, ხოლო შემდეგ იულიუს კეისრისა და ავგუსტუსის მიერ აღდგენილი კართაგენი მის (ე.ი. სტრაბონის) დროს ლიბიის ერთ-ერთი ყველაზე აყვავებული ქალაქი ყოფილა („გეოგრაფია“, XVII, 15). ისტორიკოსი ჰეროდიანე (III ს. ახ.წ.ა.) წერდა, რომ კართაგენი მხოლოდ რომს ჩამოუვარდებოდა სიდიდითა და მოსახლეობის რაოდენობით („ისტორია“, VII, 6). ქრისტიანობა ადრე გავრცელდა კართაგენში, მაგრამ წარმართობაც ჯერ კიდევ საკმაოდ ძლიერი იყო (იხ. ნეტარი ავგუსტინე, „ღვთის ქალაქისათვის“, 2,4; 7,26).
[2] - დედანში სიტყვების თამაშია: Carthugo (კართაგენი) - sartago (ქვაბი, ტაფა). მე „კარდალი“ ვიხმარე, რათა ნაწილობრივ მაინც მიმეღწია დედნის ასონანსური ეფექტისათვის.
2. მე გამიტაცა თეატრალურმა წარმოდგენებმა, თვალწინ რომ მიყენებდნენ ჩემსავე სვედავსილობას და, ამრიგად, ცეცხლზე ნავთს ასხამდნენ. რატომ სურს კაცს მწუხარებას ეძლეოდეს სავალალო და ტრაგიკულ მოვლენათა ჭვრეტისას, თუმცა არამც და არამც არ ისურვებდა პირადად განეცადა ისინი? მიუხედავად ამისა, მას, როგორც მაყურებელს, დიახაც სურს თვითონვე განიცდიდეს მწუხარებას, და სწორედ ამ მწუხარებით ტკბება. აი, უცნაური სიშლეგე! ადამიანი მით უფრო მეტად ღელავს თეატრში, რაც უფრო ნაკლებ დაზღვეულია იმისაგან, რომ პირადად განიცადოს ის, რაც სცენაზე ხდება. როცა კაცი თავის საკუთარ სალმობას განიცდის, ამას ტანჯვა ჰქვია, სხვისი სალმობის განცდას კი - თანალმობა. მაგრამ რანაირად უნდა თანაულმობდე დრამატულ გამონაგონს? მაყურებელს იმიტომ კი არ იწვევენ თეატრში, რომ სხვას დაეხმაროს, არამედ იმიტომ, რომ მწუხარებით აღივსოს, და ის მით უფრო მადლიერია ამ გამონაგონთა ავტორისა, რაც უფრო მეტად წუხს. მაგრამ თუ ოდინდელი ან გამოგონილი უბედურება იმნაირადაა წარმოდგენილი, რომ მწუხარებას ვერ განაცდევინებს მაყურებელს, ეს უკანასკნელი მთქნარებითა და ლაძღვა-გინებით გამოდის თეატრიდან. ხოლო თუ მწუხარება განაცდევინეს, თვალის დაუხამხამებლად მისჩერებია სცენას, და სწორედ ეს ანიჭებს სიამოვნებას [3].
3. მაშ, ცრემლები და მტკივნეული განცდები გვიყვარს? რა თქმა უნდა, ყველა ადამიანს სურს სიხარული, სალმობას კი ყველა გაურბის, თუმცა ის მაინც სურს, რომ თანამლმობელი ერქვას; მაგრამ რაკი თანალმობა შეუძლებელია ტანჯვისა და მწუხარების გარეშე, ეს ხომ არაა ერთადერთი მიზეზი იმისა, რომ სიყვარულით ვემსჭვალვით წუხილს? თანალმობის წყარო მეგობრობაა. მაგრამ საით მივყავართ მას? ან საით მიედინება? რატომ ერთვის მოთუხთუხე კუპრის შმაგ ნაკადს, პირქუში ვნების ბობოქარ მორევს, სადაც თავისი არჩევანითვე იცვლება, ზურგს აქცევს თავი ციურ სიწმინდეს? მაშ, შორს თანალმობა? არამც და არამც! დაე, მწუხარება ხანდახან მაინც სასურველი იყოს. მაგრამ უფრთხილდი, სულო ჩემო, უწმინდურებას, მამა-პაპათა ღმერთის მფარველობით უფრთხილდი, ღმერთისა, რომელიც ქება-დიდებისა და თაყვანისცემის ღირსია უკუნითი-უკუნისამდე [4].
მე დღესაც თანამლმობელი ვარ, მაგრამ მაშინ, თეატრში, მე ვხარობდი შეყვარებულებთან ერთად, ვნებაატანილნი რომ ეკურკურებოდნენ ერთმანეთს, თუმცა ყოველივე ეს სხვა არა იყო რა, თუ არა გამონაგონი და თეატრალური თამაში. ხოლო როდესაც ერთმანეთს ეყრებოდნენ, მთელის არსებით ვიზიარებდი მათ მწუხარებას, თუმცა ორივე შემთხვევაში თანაბრად ვტკბებოდი ამ საპირისპირო განცდებით [5]. ახლა მე უფრო მეტად მებრალება ის, ვინც თავისდა სამარცხვინოდ, საკუთარი ბიწიერებით ტკბება, ვიდრე ის, ვინც თავბედს იწყევლის იმის გამო, რომ დაუშრა საბედისწერო ვნებათაღელვის წყარო და, ამრიგად, დაჰკარგა უბადრუკი ბედნიერება. ეს, რა თქმა უნდა, ნამდვილი სიბრალულია, მაგრამ ამ დროს მწუხარება ტკბობის წყაროდ როდი იქცევა. გებრალებოდეს უბედური, იმასა ნიშნავს, რომ კუთვნილს მიაგებდე გულმოწყალებას, მაგრამ ნამდვილ გულმოწყალებას ერჩია, სიბრალულის საბაბი არ მისცემოდა. რომ არსებობდეს ბოროტმოსურნე კეთილმოსურნეობა, - რაც შეუძლებელია, - მაშინ ნამდვილი და ჭეშმარიტი თანალმობით შეძრული კაცი, ალბათ, ისურვებდა, რომ ყოფილიყვნენ უბედურნი, რათა მათ მიმართ სიბრალული გამოეჩინა. მაშასადამე, მწუხარება ზოგჯერ შეიძლება მოსაწონიც კი იყოს, მაგრამ შეუძლებელია გიყვარდეს იგი. ო, სულმოყვარე ღმერთო ჩემო, შენი გულმოწყალება განუზომლად უფრო წმინდაა ჩვენსაზე, უფრო წმინდა და უცვლელი, სწორედ იმიტომ, რომ არავითარ მწუხარებას არ შეუძლია შენი მოწყვლა; „თუმცა ან კი ვის შეუძლია?“ [6]
4. მაგრამ მაშინ მე სვედავსილს მხიბლავდა მწუხარება და თვითონვე დავეძებდი წუხილის საბაბს: მსახიობის თამაში, ვიღაცის შეთხზულსა და გამოგონილ უბედურებას რომ წარმოგვიდგენდა, უფრო მეტად მომწონდა და მიტაცებდა, თუკი ცრემლს მაღვრევინებდა. ჰოდა, რა გასაკვირია, რომ მე - ფარას მოწყვეტილი, გზააბნეული და შენი მოწყალე მფარველობის მოძულე ცხვარი [7] ბინძური ქეცით გავქეციანდი? სწორედ ამიტომ მხიბლავდა მწუხარება, მაგრამ ის მწუხარება კი არა, სულის სიღრმემდე რომ განგვწონის: მე თვითონ ხომ ვერ ავიტანდი იმას, რისი ცქერაც ასე მიყვარდა, - წარმოსახული ტანჯვის ყურება თითქოს კლანჭებით მიკაწრავდა კანს, ანთებას იწვევდა და მთელ ტანზე ჩირქიან მუწუკებს მაყრიდა.
ასეთი იყო ჩემი ცხოვრება, უფალო ჩემო, თუკი ამას ცხოვრება ეთქმის!
_________________________________
[3] - მართალია, ნეტარ ავგუსტინეს აქ თავისი პირადი განცდებისა და მათი ფსიქოლოგიური ანალიზის გარდა არაფერი აინტერესებს, მაგრამ მისი სიტყვები მაინც ერთგვარი ისტორიული დოკუმენტია: ისინი გვიჩვენებენ, რაოდენ ძლიერი იყო ანტიკური თეატრალური ხელოვნების ტრადიციები ჩვენი წელთაღრიცხვის IV საუკუნის კართაგენში და, ალბათ, არა მარტო კართაგენში.
[4] - შდრ. დან. III, 52.
[5] - ზოგიერთი კომენტატორის აზრით, ეს პასაჟი საშუალებას გვაძლევს ჰიპოთეტურად განვსაზღვროთ იმდროინდელი თეატრების რეპერტუარი: ესაა, უწინარეს ყოველისა, პოპულარული რომაელი დრამატურგების - ტიტუს მასკენციუს პლავტუსისა (დაახლ. 250-184 ძვ.წ.ა) და ტერენციუს აფერის („აფრიკელის“: დაიბადა კართაგენში ძვ.წ.ა. 195 წ. გარდ. 159 წ.) კომედიები, რომელთა სიუჟეტიც ძირითადად სასიყვარულო ინტრიგებზეა აგებული.
[6] - შდრ. II კორ. 11,16.
[7] - შდრ. ლუკ. XV, 4.
5. მე კი შორითვე თავს მევლებოდა შენი მამობრივი გულმოწყალება, და მაინც, რანაირი უსამართლობის მწვირეში ვიყავი დანთქმული! მკრეხელური იყო ჩემი ცნობისწადილი: ზურგი გაქციე და მივადექი ურწმუნოების უფსკრულის ნაპირს; ქედს ვიდე დემონთა მსახურების მძიმე უღელი, რომელთაც „მსხვერპლად ვწირავდი“ [8] ჩემს ბოროტ საქმეებს, მიუხედავად იმისა, რომ ყოველი მათგანისათვის მამათრახებდი!
იმდენად გავთავხედდი და გავკადნიერდი, რომ თვით შენს ტაძარში კი, საზეიმო ღმრთისმსახურებისას, მხოლოდ იმას ვნატრობდი და მიველტვოდი, რის შედეგადაც შეიძლებოდა მომესთვლა სიკვდილის მწარე ნაყოფი [9]. ამიტომაც დამსაჯე უსასტიკესი სასჯელით, მაგრამ თვით ესეც კი ღვთის წყალობა იყო ჩემს უკეთურებასთან შედარებით, ო, ღმერთო ჩემო, საშინელ განსაცდელში ჩემო ერთადერთო თავშესაფარო, განსაცდელში, რომელიც ყოველი ფეხის ნაბიჯზე მემუქრებოდა, როცა, ქედმაღლური თვითრწმენით აღსავსე, თანდათანობით გშორდებოდი, რადგანაც ჩემი გზა მიყვარდა, და არა შენი; მიყვარდა თავისუფლება, მაგრამ ეს იყო თავისუფლება პატრონისაგან გაქცეული მონისა [10].
6. არანაკლები ძალით მიზიდავდა ყველა ის საქმიანობა, რომელიც საპატიოდ ითვლებოდა; ვოცნებობდი ფორუმზე, მისი დაუსრულებელი დავიდარაბითურთ, და ვნატრობდი წარმატება მომეპოვებინა იქ, სადაც სახელსა და დიდებას მხოლოდ სიცრუის ხარჯზე თუ მოიხვეჭს კაცი. ასეთია კაცთა სიბრმავე, ამ სვედავსილთ კი თავიანთი სიბრმავით მოაქვთ თავი. მე პირველი ვიყავი მჭევრმეტყველების სკოლაში და უსაზღვრო იყო ჩემი სიხარული; ერთ რამედ ღირდა ჩემი გოროზი იერი და გაბღენძილობა! თუმცა შენ ხომ იცი, უფალო: თავი სხვებზე უფრო მშვიდად მეჭირა და არავითარ მონაწილეობას არ ვღებულობდი „ამრევთა“ აღვირახსნილ გამოხდომებში (თვით ეს საბედისწერო და სატანური სახელი დახვეწილობის ნიმუშად იყო მიჩნეული). მე მათ შორის ვცხოვრობდი და, ჩემდა სამარცხვინოდ, მრცხვენოდა, რომ მათნაირი არ ვიყავი. თუმცა ხანდახან მათ წრეშიაც ვტრიალებდი და, ასე განსაჯეთ, ზოგჯერ კიდევაც ვმეგობრობდი ამ თავგასულებთან, მაგრამ მათი საქციელი - უმანკო ახალბედების დაცინვა, შეურაცხყოფა და ცთუნება, მხოლოდ და მხოლოდ თავშექცევისა და საკუთარი ბოროტმოსურნეობის დაკმაყოფილების მიზნით, - ზიზღის მეტს არაფერის იწვევდა ჩემში [11]. რა შეიძლება იყოს ამაზე უფრო ეშმაკისეული? „ამრევებზე“ უკეთეს სახელს ვერც მოიგონებდით მათთვის. მაგრამ ეს „ამრევნი“ და მაცთურნი სხვებზე უმალ თვითონვე იყვნენ თავგზააბნეულნი, გარყვნილნი და ცთუნებულნი ბოროტი სულების მიერ, მზაკვრულად დაგებულ მახეში რომ აბამდნენ მათ, ვისაც თვითონვე უყვარდა სხვების დაცინვა და ცთუნება [12].
_________________________________
[8] - შდრ. მეორე სჯ. XXXII, 17.
[9] - შდრ. რომ. VII, 5.
[10] - შდრ. „აღსარებანი“, წიგნი მეორე, VI, 14.
[11] - „ამრევთა“ ამნაირ ქცევას, ისტორიულ წყაროებზე დაყრდნობით, ზუსტად ასევე აგვიწერს ჰენრიკ იბსენი თავის ბრწყინვალე დრამაში „კეისარი და გალილეველი“ (ნაწ. I - „ცეზარის განდგომილება“, II მოქმედების დასაწყისი). მსგავსება იმდენად დიდია, რომ კაცმა შეიძლება ძალაუნებურად იფიქროს: ხომ არ იყო ნეტარი ავგუსტინეს ეს პასაჟი იბენის ერთ-ერთი წყარო. აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ „ამრევთა“ ქცევა ისეთსავე ზიზღს იწვევს ათენის ორატორულ სკოლაში უფლისწულ იულიანეს „თანაკურსელთა“ - ღვთისმეტყველების მომავალ მნათობთა: ბასილი კესარიელისა და გრიგოლ ნაზიანზელის სულში, როგორსაც ნეტარ ავგუსტინეში.
[12] - „რა შეიძლება იყოს უფრო საზიზღარი, ან რამ შეიძლება დაატეხოს კაცს მეტი რისხვა უფლის მართალი მსჯავრისა და განკითხვის დღეს, ვიდრე სხვისი უბედურებით გამოწვეულ სიხარულს, რაც ადამიანს ეშმაკს ამსგავსებს?“ (ნეტარი ავგუსტინე, „კატეხუმენთა განსწავლისათვის“, 11).
7. აი, რანაირ ხალხში ვტრიალებდი ჯერ კიდევ უნდილი ჭანუკი, და თან მჭევრმეტყველების ხელოვნების ვეუფლებოდი, რათა ხორცი შემესხა სრულიად ფუჭი, ქარაფშუტული მიზნისათვის და, ადამიანური ამაოებისა თუ პატივმოყვარეობის დასაკმაყოფილებლად, სახელგანთქმული მჭევრმეტყველი გავმხდარიყავი. განსწავლის გატკეპნილი გზით სიარულმა, ბოლოს და ბოლოს, ვინმე ციცერონის [13] წიგნთან მიმიყვანა, ციცერონისა, ვისი ენაც უფრო დიდი განცვიფრებას იწვევს, ვიდრე გული. ეს წიგნი, რომელსაც „ჰორტენზიუსი“ ეწოდება [14], გვირჩევს ფილოსოფიას მივუძღვნათ თავი.
ციცერონის თხზულებამ ძირფესვიანად შეცვალა ჩემი სულიერი მდგომარეობა, უფალო ჩემო, შენსკენ მოაქცია ჩემი ლოცვები და სრულიად ახალი გეზი მისცა ჩემს აღთქმებსა თუ სურვილებს. ჩემთვის ერთბაშად ნათელი გახდა მთელი ჩემი სასოების ამაობა; ამიერიდან უჩვეულო გზნებით მიველტვოდი მხოლოდ უკვდავ სიბრძნეს, და დაცემული ნელ-ნელ ვდგებოდი ფეხზე, რათა კვლავ დაბრუნებოდი [15]. არა, იმიტომ კი არა, რომ ენა დამეხვეწა, რისთვისაც დღემდე ვხარჯავდი დედაჩემის მიერ გამოგზავნილ ფულს (მაშინ ცხრამეტი წლისა ვიყავი, მამაჩემი კი ორი წლის წინ გარდაიცვალა [16], არა-მეთქი, კვლავ ვიმეორებ, ენის დასახვეწად როდი ჩავკირკიტებდი ამ წიგნს, რომელიც იმას კი არ მასწავლიდა, თუ როგორ უნდა მეთქვა სათქმელი, არამედ იმას, რაც ნათქვამი იყო შიგ.
8. ოჰ, როგორ მწვავდა, ღმერთო ჩემო, როგორ მწვავდა და მდაგავდა იმის სურვილი, რომ მიმეტოვებინა ყოველივე მიწიერი და ფრენით მომეშურებინა შენთვის! მაგრამის კი არ ვიცოდი, რას მიპირებდი. „ხომ შენშია სიბრძნე“ [17], სიბრძნის სიყვარულს კი ბერძნულად ფილოსოფია ჰქვია [18]; სწორედ ამ სიყვარულს აღაგზნებდა ჩემში ეს წიგნი.
არიან ადამიანები, რომლებიც ფილოსოფიას მოყვასთა საცთუნებლად იყენებენ, და ამ დიადი, მომხიბლავი და ღირსეული სახელით ცდილობენ შენიღბონ და შეალამაზონ თავიანთი შეცდომები. ციცერონის თხზულებაში დასახელებული და მხილებულია თითქმის ყველა ამნაირი ფილოსოფოსი, მისი თანამედროვეებიცა და წინამორბედნიც, რაც ერთხელ კიდევ გვიდასტურებს სული წმიდის კეთილმოსურნე გაფრთხილებას, შენი ერთგული და ღვთისმოსავი მსახურის მიერ გაცხადებულს: „ფრთხილად, არავინ გაცთუნოთ სიბრძნის მოყვარებითა და ფუჭი საცთურით, კაცთა გადმოცემებისა თუ ქვეყნის საწყისთამებრ, და არა ქრისტეს თანახმად, რადგანაც მასში მკვიდრობს ღვთაების მთელი სავსება სხეულებრივად“ [19].
მაგრამ ამ ხანად, შენ ხომ იცი, ნათელო ჩემი გეულისა, მე ჯერ კიდევ არ ვიცნობდი მოციქულის ამ სიტყვებს, და მაინც ვტკბებოდი ციცერონის თხზულებით, რომელიც შეგვაგონებდა, ესა თუ ის ფილოსოფიური სკოლა კი არ გვყვარებოდი, არამედ - საკუთრივ ფილოსოფია, და მისკენ სწრაფვის, მისი დაუფლებისა და მასთან ზიარების დაუოკებელ სურვილს გვიღვივებდა გულში. მხოლოდ ერთი რამ ანელებდა ჩემს გზნებას: შიგ ნახსენებიც არ იყო ქრისტე [20], ხოლო ეს სახელი, შენი გულმოწყალების მეოხებით, უფალო ჩემო, შენი ძისა და ჩემი მაცხოვრის სახელი, დედის რძესთან ერთად შევიწოვე და შევისისხლხორცე: ის ღრმად აღიბეჭდა ჩემს ბავშვურ გულში, ასე რომ, ვერცერთი წიგნი, რაგინდ მომხიბლავი, ღრმააზროვანი და დახვეწილიც არ უნდა ყოფილიყო იგი, მთელი არსებით ვერ გამიტაცებდა.
_________________________________
[13] - „ნეტარი ავგუსტინე კარგად იცნობდა ციცერდონის ნაწარმოებებს. თავის თხზულებაში „აკადემიკოსთა წინააღმდეგ“ (I,3,7) „ჩვენს ციცერონად“ იხსენიებს მას. ნეტარი ავგუსტინეს თანამედროვეთა შორის ალბათ არც მოიძებნებოდა ისეთი კაცი, ვისთვისაც უცნობი იქნებოდა ციცერონის სახელი. „ვინმე ციცერონს“ სხვადასხვააირად განმარტავენ: 1) ზოგის აზრით, ნეტარი ავგუსტინე ამით გამოხატავდა თავის ზიზღს წარმართული კულტურისადმი; ამნაირი დამოკიდებულება საერთოდ ნიშანდობლივი იყო ახალი წელთაღრიცხვის პირველი საუკუნეების ქრისტიანი მწერლებისათვის; 2) ზოგის აზრით კი, რაკიღა სურდა ხაზგასმით აღენიშნა, რომ აქ განგების ხელი ერია, ნეტარი ავგუსტინე განზრახ აკნინებდა ადამიანის მნიშვნელობას“ (რუსული თარგმანის შენიშვნები, - იხ. დასახ. გემოც. გვ.233).
[14] - ჩვენ საგანგებოდ მიმოვიხილავთ ციცერონის ამ თხზულებას, რომელმაც უდიდესი ზემოქმედება მოახდინა ჭაბუკი ავგუსტინეს მსოფლმხედველობის ფორმირებაზე. „ჰორტენზიუსი“ დაიწერა ძვ.წ.ა 45 წლის გაზაფხულზე. ციცერონის ცხოვრებაში ესაა ერთ-ერთი ყველაზე მძიმე და პირქუში ხანა. 46 წ. იულიუს კეისარი ფაქტიურად რომის ერთპიროვნული მბრძანებელი ხდება. ესაა ციცერონის მასულდგმულებელი დემოკრატიული იდეალების კრახი. რომს გარიდებული და თავის მამულში განმარტოებული დიდი რესპუბლიკელი არსებითაც პოლიტიკურ საბრიელს მიღმა რჩება. ამას ზედ ერთვის მეგობრებისა და საყვარელი ასულის ტულიას სიკვდილი. სასოწარკვეთილი ციცერონი, ბოეციუსისა არ იყოს, ცდილობს ფილოსოფიის წიაღში ჰპოვოს ნუგეში და თავშესაფარი. სწორედ ამ მიზნით იწერება დიალოგი „ჰორგენზიუსი“, რომელსაც ჩვენს დრომდე არ მოუღწევია; შემოგვრჩა მხოლოდ ფრაგმენტები, რომელთა მიხედვითაც შესაძლებელი ხდება დიალოგის ნაწილობრივი რეკონსტრუქცია.
ნაწარმოებში ოთხი მოქმედი პირია: ჰორტენზიუსი, ლუკულუსი, კატულუსი და თვით ციცერონი. ამქვეყნიური არსებობის ამაოების, ცხოვრებისეული სიმწირისა და სიმწარის, ყოველდღიურობის დამთრგუნველი ძალმოსილების წინააღმდეგ ბრძოლაში, კატულუსის აზრით, ყველაზე ქმედითი იარაღი პოეზიაა. ამ მხრივ, ლუკულუსი ისტორიას ანიჭებს უპირატესობას, ჰორტენზიუსი კი მჭერმეტყველებას აყენებს ყველაზე მაღლა და, ცოტა არ იყოს, აგდებულად იხსენიებს ფილოსოფიას, რომლის დამცველადაც დიალოგში ციცერონი გვევლინება.
ყოველი ჩვენგანი - ამტკიცებს ციცერონი, - ბედნიერებას სახავს ცხოვრების უმაღლეს მიზნად და ბედნიერებასვე ესწრაფვის. ეს წინაღუდგომელი სწრაფვა თვითონ ბუნებამ ჩადო დვრიტად ადამიანში, და მანვე ჩაგვინერგა ცოდნაც იმისა, თუ რა არის ჭეშმარიტი ბედნიერება. მაგრამ ყოველდღიურ ორომტრიალში დანთქმული ადამიანის ათასნაირი ცთომილება ახშობს და გასაქანს არ აძლევს ბუნების ხმას. ამიტომაცაა, რომ ზოგს სიმდიდრე მიაჩნია ჭეშმარიტ ბედნიერებად, ზოგს განცხრომა და ამქვეყნიური სიამით ტკბობა, ზოგსაც სახელი, პატივი თუ ძალაუფლება. მაგრამ ყოველივე ეს უხანოა და უფასური; ყველაფერი ისევე სწრაფად ქრება, როგორც კვამლი - ქარში, ან წამი - მარადმედინი დროის ნაკადში. რასაც მთელი სიცოცხლის მანძილზე განუწყვეტელი რუდუნებით, ოფლისღვრითა და ჭაპანწყვეტით ვეძენთ, ვიხვეჭთ და ვაგროვებთ, შეიძლება ერთ წამში გამოგვეცალოს ხელიდან. აქედან - ჩვენი მუდმივი შიში და ძრწოლა, წრიალი და მოუსვენრობა, მოსალოდნელი უბედურების დამთრგუნველი და მტანჯველი განცდა. მერედა, ამას ჰქვია ჭეშმარიტი ბედნიერება? ეს შეცდომა, ფასეულობათა ეს აღრევა დასაბამს იღებს იქიდან, რომ ადამიანში ერთმანეთს ერწყმის უკვდავი სული და მკვდარი სხეული, ეს ხრწნადი გვამი, რომელსაც სული იძულებით დაათრევს ყველგან.
მაგრამ არსებობს ადამიანური ცთომილების, სულის ამ სნეულების სამკურნალო საშუალება, რომელსაც გვთავაზობს ფილოსოფია, ათასგვარი ცრურწმენისაგან რომ გვათავისუფლებს, ბედნიერების ილუზორულობაში გვარწმუნებს და სიქველის სიყვარულს გვინერგავს გულში. სიქველის გარეშე არ არსებობს ბედნიერება; ესაა სიკეთე, რომელსაც ვერავითარი ძალა, თვით ბედის უკუღმა ტრიალიც კი ვერ წაგვართმევს. თუმცა თვით სიქველეც კი არ არის სურვიელი ლტოლვის საბოლოოს მიზანი, რადგანაც მის არსებობას ცხოვრებისეული უბედურება, სულისა და სხეულის კავშირი განაპირობებს. თუკი „ნეტართა კუნძულები“ (წარმართული სამოთხე - ბ.ბ.) მართლაც არსებობენ, სადაც სხეულის დილეგიდან თავდაღწეული სულები აუმღვრეველი ბედნიერებითა და სრული ნეტარებით ტკბებიან, მაშინ იქ ადგილი აღარა რჩება სიქველეს, რადგანაც სიქველე არსებობს მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ბიწიერებას უპირისპირდება, ბიწიერების სათავე კი მატერიაა, ხოლო „ნეტართა კუნძულები“ აბსოლუტურად იმმატერიალური სინამდვილეა, წმინდა სულიერების საუფლო. სულის ნეტარება სხვა არა არის რა, თუ არა ამ იდეალური სამყაროს ჭვრეტა და მარადიული ჭეშმარიტების შემეცნება. ამიტომ ჩვენი ამქვეყნიური არსებობის დანიშნულებაცა და უზენაესი მიზანიც ისაა, რომ მთელის არსებით ვესწრაფვოდეთ ცოდნას და ფილოსოფიის მეშვეობით შეძლებისდაგვარად ვეზირებოდეთ ჭეშმარიტებას, რომელიც ცთომილებისაგან გვათავისუფლებს და ამრიგად გვიჩვენებს ნეტარებისაკენ მიმავალ გზას.
ასეთია დაახლოებით „ჰორტენზიუსის“ იდეურ-შინაარსობრივი სამყარო. საკითხავია, რას უნდა მიეწეროს ის უჩვეულო ზემოქმედება, რაც მან მოახდინა ჭაბუკი ავგუსტინეს სულზე. აკი თვითონაც, სიყრმეშიც და სიჭაბუკეშიც, თავის მშობლიურ თავასტაშიც, მადავრასა თუ კართაგენშიც, გატაცებით ეუფლებოდა ცოდნას. როგორც ყველა მაღალნიჭიერი და პატივმოყვარე ყმაწვილი კაცისათვის, უწინარეს ყოვლისა, მისთვისაც ცოდნა იყო სახელისა და დიდების მოხვეჭის ყველაზე საიმედო საშუალება. მაგრამ მისი მისწრაფებისა და „ჰორტენზიუსის“ საერთო მიზანდასახულობის არსებითი განსხვავება ესაა სწორედ. ავგუსტინეს მხოლოდ საშუალებად მიაჩნდა ცოდნა, ციცერონს კი - მიზნად, მეტიც, თვითმიზნად, რადგანაც დიდი რამაელი ორატორის აზრით, რასაც სოკრატეს მსოფლგაგება ედო საფუძვლად, ცოდნა იგივე იყო, რაც სიქველე და სულიერი სრულყოფილება.
ამიტომაცაა, რომ ამიერიდან ნეტარი ავგუსტინეს ინტელექტუალურ ქმედითობას მთლიანად განაპირობებს სულის სწრაფვა ჭეშმარიტებისაკენ. სულიერი ცხოვრების ცენტრი რადიკალურად გადაადგილდა, რამაც განსაზღვრა ჭაბუკის ცნობიერ ძიებათა ახალი პროგრამის შემუშავება. ამიერიდან ის ბრმად აღარ ენდობა, აღარ ემორჩილება თავის ინსტინქტებს და მთელის არსებით მიილტვის რაციონალურად დასაბუთებული და მტკიცედ დასახული მიზნისაკენ - თვითონვე გამოსჭედოს საკუთარი ბედნიერება, რაციონალურ საწყისებზე დააფუძნოს და ბედის ტრიალისაგან დამოუკიდებელი გახადოს იგი.
მაგრამ ნეტარი ავგუსტინეს სიტყვებით რომ ვთქვათ, „ჭეშმარიტება თავდაპირველად ეუფლება გონებას და მხოლოდ შემდეგ მოიცავს დანარჩენსაც“ („საღმრთო საკითხთათვის“, 67,6). ეს „დანარჩენი“ კი გრძნობაა და ნება. „ჰორტენზიუსის“ ზემოქმედების შედეგად ჭაბუკი ავგუსტინე დარწმუნდა, რაოდენ ფუჭი იყო სიმდიდრის, სახელისა თუ პატივის მოხვეჭა დაესახა მიზნად. მაგრამ მისი ნება ჯერ კიდევ ამ მძვინვარე ვნებების ტყვედა რჩებოდა და მისი სურვილები აშკარად არ შეესაბამებოდნენ მისსავე რაციოალურ რწმენას. ამიტომაც მომავალში აუცილებელი შეიქნა თავგანწირული ძალისხმევით დაეთრგუნა მის არსებაში მბორგავი ვნებები, რათა სულიერი ჰარმონიისათვის მიეღწია.
[15] - ნეტარი ავგუსტინე კვლავ უბრუნდება თავის საყვარელ მოტივს: ძე შეცთომილის დაბრუნებას მშობელ მამასთან (იხ. ლუკა XV, 18).
[16] - ნეტარი ავგუსტინე დაიბადა 354 წლის 13 ნოემბერს. მაშასადამე, მამამისი 371 წელს გარდაცვლილა.
[17] - იობი, XII, 13.
[18] - „ფილოსოფია! კომპოზიტია: „ფილია“ - „სიყვარული“, „სოფია“ - „სიბრძნე“.
[19] - კოლ. II, 8-9.
[20] - ცოტა არ იყოს, უცნაური მოთხოვნაა: როგორც აღვნიშნეთ, „ჰორტენზიუსი დაიწერა ძვ.წ.ა 45 წლის გაზაფხულზე (იხ. ზემოთ, შენ. 14), ხოლო მისი ავტორი ორი წლის შემდეგ (43 წ.) დაიღუპა.
9. ამრიგად, გადავწყვიტე გულდასმით ჩავჯდომოდი საღმრთო წერილს, რათა მენახა, რა არის ეს. და, აი, მე ვხედავ, რომ ესაა ქედმაღალთათვის რაღაც გაუგებარი, ბავშვებისათვის - გონებამიუწვდომელი; იდუმალებით მოსილი შენობა დაბალი შესასვლელით, რომელიც მით უფრო მაღლდება, რაც უფრო მეტად შედიხარ სიღრმეში. მე არც შიგ შესვლა შემეძლო და არც თავის დახრა, რომ ორიოდე ნაბიჯი მაინც წამედგა წინ. ამ სიტყვებს არაფერი აქვთ საერთო ჩემს მაშინდელ განცდასთან, ერთბაშად რომ დამეუფლა, როგორც კი საღმრთო წერილს მივყავი ხელი: იმის ღირსადაც არ მომეჩვენა რომ ციცერონის ბრწყინვალე სტილისათვის შემედარებია [21]. ჩემი ყოყოჩობა ვერ ურიგდებოდა მის სისადავეს; ჩემი მზერა ვერ აღწევდა მის სიღრმეში; მართალია, მისი მკითხველი მით უფრო მეტად იზრდება, რაც უფრო მეტად მიიწევს წინ, ზუსტად ისევე, როგორც იზრდება პატარა ბავშვი, მაგრამ მე მეზიზღებოდა ბალღური უნდილობა და მედიდურად გაბღენძილს უკვე დიდი მეგონა თავი.
_________________________________
[21] - თავის მეორე თხზულებაში „რწმენის სარგებლობისათვის“ (2) ნეტარი ავგუსტინე აღნიშნავს, რომ „დაბადებამ“ თავდაპირველად თითქმის ისეთივე შთაბეჭდილება მოახდინა მასზე, რანაირსაც ახდენდნენ „დედაბრების ზღაპრები“ („quasi aniles fabulas“)... აღსანიშნავია, რომ ძველი აღთქმის კითხვამ ბერძენი და რომაელი კლასიკოსების შემდეგ, რომლებიც მთელის არსებით უყვარდა, ასეთივე შთაბეჭდილება აღუძრა ნეტარი ავგუსტინეს თანამედროვეს, დასავლური ეკლესიის ერთ-ერთ უდიდეს მოღვაწეს წმ. იერონიმეს (დაახლ. 346-420 წ. - „წერილები“, 22,30), რომელსაც ერთხელ თურმე ძილში ჩაესმა იდუმალი ხმა: „შენ ქრისტიანი კი არა არ, არამედ ციცერონისტიო“ (იხ. Grand dictionnaire universel du XIXe siecle, s.a. V. IX, p.950).
10. ასე აღმოვჩნდი ქედმაღალთა, ბორგნეულთა, ხორცის მსახურთა და ებედთა შორის. მათი სიტყვები „ეშმაკის მახე“ [22] იყო, სქელი წებოთი შეკრული და შემოწიწებული მარცვლების გროვა, ცალკეულ სახელებს რომ ქმნიდნენ: უფალი ღმერთი, იესო ქრისტე, პარაკლეტოსი [23], ნუგეშისმცემელი ჩვენი, სული წმინდა [24]. ეს სიტყვები ერთავად პირზე ეკერათ, თუ სიტყვები ეთქმოდა ამ უაზრო რახა-რუხს, გაუთავებელ ფშვენას თუ ქშენას: ჭეშმარიტების ნათელი არა ნათობდა მათ გულში. წარამარა გაიძახოდნენ: „ჭეშმარიტება, ჭეშმარიტება“, და ვინ მოსთვლის, რამდენს მეჩიჩინებოდნენ მასზე, მაგრამ სინამდვილეში ჭეშმარიტებისა არა ეცხოთ რა. ყალბი იყო მათი მოძღვრება არა მარტო შენზე, რომელიც ჭეშმარიტად ხარ ჭეშმარიტება, არამედ შენს მიერ შექმნილი სამყაროს საწყისებზედაც, მე კი მმართებდა ზურგი მექცია თვით იმ ფოლოსოფოსებისთვისაც, რომლებიც სიმართლეს ამბობდნენ, ზურგი მექცია შენდამი სიყვარულის გამო, მამაო ჩემო, უზენაესო სიკეთევ, მშვენიერებათა მშვენებავ [25].
ოჰ, ჭეშმარიტებავ, ჭეშმარიტებავ! ჯერ კიდევ მაშინ მწარედ ვგმინავდი შენს გამო სულის სიღრმეში, და ამ ფილოსოფოსებისაგან ხომ ყურთასმენა მქონდა წაღებული შენზე ჩიჩინით, მაგრამ ეს იყო მხოლოდ ფუჭი სიტყვები, ერთავად პირზე რომ ეკერათ, ან მათი ურიცხვი და უსაშველოდ სქელი წიგნების გროვაში იყვნენ ჩამარხულნი. მე მშიერი ვიყავი და მხოლოდ შენ შეგეძლო მოგეკლა ჩემი შიმშილი, ისინი კი შენს ნაცვლად მზესა და მთვარეს - ამ შენს მშვენიერ ქმნილებებს მთავაზობდნენ [26], მაგრამ მხოლოდ ქმნილებებს და არა შენს თავს, ან თუნდაც შენს პირველ ქმნილებებს, რადგანაც პირველობა სულიერ ქმნილებებს ეკუთვნით და არა ამ მნათ სხეულებს, თუმცაღა ციურნი არიან და თავიანთ გრძნეულ ღიმილს გვაფრქვევენ.
მაგრამ მე, მშიერ-მწყურვალი, შენი პირველი ქმნილებებისკენ კი არა, საკუთრივ შენსკენ ვილტვოდი, ჭეშმარიტებავ, ვისთვისაც „უცხოა ცვალებადობა და ცვლილების ჩრდილი“ [27]. მე კი წინ მილაგებდნენ მოელვარე ფანტასმებით [28] დაზვინულ ხონჩებს. რა თქმა უნდა, უმჯობესი იქნებოდა მყვარებოდა ეს მზე, რომელიც ჩვენი თვალისთვის მაინც არსებობს სინამდვილეში, ვიდრე მთელი ეს ყალბი გამონაგონი, თვალის მეშვეობით რომ აცთუნებს სულს. მაგრამ მე მაინც შევექცეოდი ხონჩებით მორთმეულ ხორაგს, და მეგონა, რომ შენ აქა ხარ, თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ ვერავითარ სიამოვნებას ვერ განვიცდიდი და ვერ ვგრძნობდი შენს ნამდვილ გემოს, ასე რომ, გაძღომის მაგივრად უფრო მეტად ვიმშეოდი და ვმჭლევდებოდი.
საჭმელი, რომელსაც სიზმარში შევექცევით ხოლმე, ზედმიწევნით იმ საჭმელსა ჰგავს, სიფხიზლეში რომ მივირთმევთ, მაგრამ ის ვერ გვაძღებს მძინარეთ, რადგანაც გვძინავს. ეს ხორაგი კი არაფრით არ მაგონებდა შენს თავს, სახელდობრ, ისეთს, როგორიც ახლახან მელაპარაკე. ეს იყო ფანტასმაგოირული სხეულებისა თუ სხეულთა ლანდების გროვა, რომლებზე უფრო ჭეშმარიტნიც არიან ნამდვილი სხეულები, ჩვენი ხორციელი თვალით რომ ვხედავთ როგორც ცაში, ისე დედამიწაზეც; დიახ, ჩვენც ისევე ვხედავთ მათ, როგორც ცხოველები და ფრინველები, და ისინი უფრო ნამდვილნი არიან, ვიდრე ჩვენს მიერ შეთხზული მათი ხატებანი. თუმცა ეს უკანასკნელნი, თავიანთი მხრივ, უფრო ჭეშმარიტნი არიან, ვიდრე ყველა ის ვარაუდი, რასაც სხვა - დიდსა და უსასრულო, თუმცა სინამდვილეში არარსებულ საგნებზე გამოვთქვამთ ხოლმე [29]. მე კი სწორედ ამ ქიმერებით ვსაზრდოობდი და მიტომაც ვერ ვიკლავდი შიმშილს [30].
შენ კი, ჩემო სიყვარულო, რომელსაც ეყრდნობა ჩემი უმწეობა, რათა ძალმოსილებად იქცეს, შენ როდი ხარ ის სხეულები, ცის თავანზე რომ ვხედავ, და არც ისინი, რომლებსაც იქ ვერ ვხედავთ, რადგან ერთნიც და მეორენიც შენი შეჰქმენი, და შენს უზანაეს ქმენილებათა [31] შორის როდი შეგირაცხავს ისინი. მაშ, რამდენად შორსა ხარ ამ ჩემი ფანტასმებისა და იმ ფანტასმაგორიული სხეულებისგანაც, რომლებიც საერთოდ არ არსებობენ. მათზე უფრო ნამდვილნი არიან არსებულ სხეულთა ჩვენს მიერ შექმნილი ხატებანი, ხოლო ამ უკანასკნელთა რეალობის ხარისხი გაცილებით ნაკლებია, ვიდრე საკუთრივ სხეულებისა; მაგრამ ვერც მათ ვიტყვით იმად, რაცა ხარ შენ, რადგან შენ სულიც არა ხარ, სიცოცხლეს რომ ანიჭებს სხეულებს, სული, რომელიც მათზე უმჯობესია და უნამდვილესი. შენა ხარ სულთა სიცოცხლე, სიცოცხლეთა სიცოცხლე, თვითცოცხალი [32] და უცვლელი, სიცოცხლე ჩემი სულისა.
11. სად იყავ მაშინ, ან რამდენად შორს იყავ ჩემგან? სადღაც გადაკარგულში დავეხეტებოდი და იმ რკოსაც კი არ იმეტებდნენ ჩემთვის, რომელსაც ღორებს ვუყრიდი [33]. რამდენად უმჯობესია გრამატიკოსებისა თუ პოეტების არაკები მთელ ამ საცთურზე. პოეზია, რომელიც გვიხატავს მედეას, მფრინავი ეტლით რომ მიჰქრის [34], რა თქმა უნდა, უფრო სასარგებლოა, ვიდრე ამდენი გამონაგონი ხუთი ელემენტის შესახებ, ათასნაირად შეფერილი „წყვდიადის ხუთი მღვიმის“ მსგავსად [35], რომლებიც საერთოდ არ არსებობენ, მაგრამ იმათი დაღუპვა კი შეუძლიათ, ვისაც მათი არსებობა სწამს. ლექსები და პეოზია, ჩემის აზრით, ნამდვილი საზრდოა. როცა იმ ლექსებს ვკითხულობდი, სადაც მედეას მფრინავი ეტლი მიაქროლებს, სულაც არ ვარწმუნებდი ვინმეს ამ ამბის სიმართლეში, და არც მე თვითონ მწამდა, მაგრამ ვინ მოსთვლის, რამდენი სხვა სიშლეგე მირწმუნებია. ვაიმე ბედკრულს! რა უკუღმართი საფეხურებით ჩამიყვანეს ჯოჯოხეთის სიღრმეში, რადგანაც ჭეშმარიტება მწყუროდა და დაუოკებლად ვილტვოდი მისკენ; შენ გეძებდი, უფალო ჩემო (აღსარებას გეუბნები, ჯერ კიდევ მაშინ რომ შემიწყალე, როცა აზრადაც არ მომსვლია აღსარების თქმა), დიახ, შენ გეძებდი, მაგრამ გონების ხმას კი არ ვუგდებდი ყურს, გონებისა, რომლითაც განმასხვავე ცხოველებისაგან, არამედ ხორციელ გულისთქმათა კარნახს ვაყურადებდი. მე შევეყარე სოლომონის იგავთა იმ ბრიყვსა და მწივანა ქალს, თავისი სახლის წინ რომ ზის და ამბობს: გუნებიერად მიირთვით, „გემრიელია გადამალული პური, ტკბილია მოპარული წყალი“ [36]. მან მაცთუნა, რადგანაც დაინახა, რომ მთლიანად გარე სამყაროში ვიყავი დანთქმული, ჩემს ხორციელ თვალზე დამოკიდებული და იმ ნაქურდალი პურის ხარბად მცოხნელი, რომელიც სახეთქად მომიგდო.
_________________________________
[22] - I ტიმ. III, 7; II ტიმ. II, 26.
[23] - „პარაკლეტოს“ - ნუგეშისმცემელს, ქომაგს, მოსარჩლეს ნიშნავს ბერძნულად.
[24] - ნეტარი ავგუსტინე გულისხმობს III ს. ვინმე მანისა თუ მანასეს (დაახლ. 216-275 წ.) მიერ ახლო აღმოსავლეთში დაარსებული რელიგიური სექტის წევრებს - მანიქეველებს. მანის მოძღვრება წარმოადგენდა, ერთის მხრივ, ძველი აღმოსავლური (ქალდეურ-ბაბილონური და სპარსული: ზოროასტრიზმი, მაზდეანობა, ფარსიზმი) რელიგიებისა თუ მითიური თქმულებების, ხოლო მეორეს მხრივ, ქრისტიანული გადმოცემებისა და რიტუალების უცნაურ სინთეზს. მანიქეველები ქრისტეს მიმდევრებად ასაღებდნენ თავს, თუმცა ამ ერეტიკულ სექტას სინამდვილეში ძალზე ცოტა რამ ჰქონდა საერთოდ ორთოდოქსულ ქრისტიანიზმთან.
თვითონ ავგუსტინე შემდეგნაირად აგვიხსნის, რამ განაპირობა მისი კავშირი მანიქეველებთან: „ხომ მოგეხსენება, ჰონორატუს, რატომაც აღმოვჩნდი ამ ხალხში: ისინი აღუქვამდნენ ყველას, ვინც მოისურვებდა მათთვის ესმინა, ღმერთთან მიეყვანათ და ყოველგვარი ცთომილებისაგან დაეხსნათ, რადგანაც მათი წარმმართველია წმინდა და მარტივი გონება, რაკიღა ეკლესიის მრისხანე ავტორიტეტისაგან თავისუფალნი არიან. სხვა რა მაიძულებდა ზურგი მექცია რწმენისათვის, ბავშვობიდანვე რომ ჩამინერგეს მშობლებმა, თითქმის ცხრა წლის მანძილზე ამ ხალხის მიმდევარი ვყოფილიყავი და ყურადღებით მესმინა მათთვის, დიახ, სხვა რა მაიძულებდა, თუ არა მათი მტკიცება: თქვენ (ქრისტიანები) დაშინებულნი ხართ ცრურწმენებით, თქვენ გიბრძანებენ გწამდეთ და განსჯასა და ფიქრს გიკრძალავენ, ჩვენ კი არავის ვაიძულებთ ირწმუნოს ისე, თუ წინასწარ არ ავუხსნით, რა არის ჭეშმარიტებაო. ვის არ აცთუნებდა ამნაირი აღთქმა? მით უმეტეს მე, ჭეშმარიტების ხარბად მაძიებელ ჭაბუკს, ამპარტავან ყბედს, როგორიც ვიყავი მაშინ“ („რწმენის სარგებლობისათვის“, 1,2); „მე დავაჯერე თავი, რომ უფრო იმათ უნდა ვნდობოდი, ვინც გვარწმუნებს, ვიდრე იმათ, ვინც გვიბრძანებს“ („ნეტარი ცხოვრებისათვის“, 1,4).
[25] - ეს მწვავე სინანული კვლავ არაერთხელ განმეორდება ქვემოთ. მაგრამ ფაქტია, რომ ნეტარი ავგუსტინე მთელი ცხრა წლის განმავლობაში მანის მიმდევართა სექტას ეკუთვნოდა, და ჩვენ ბევრი რამ გაუგებარი დაგვრჩება „აღსარებათა“ ტექსტში, თუ მოკლედ მაინც არ მიმოვიხილეთ მანიქეველთა ფანტასმაგორიული მოძღვრება.
ისევე, როგორც ძველი აღმოსავლეთის თითქმის ყველა პრიმიტიული რელიგია, მანიქეიზმიც რადიკალური დუალიზმის ნიშნითაა აღბეჭდილი: დასაბამიდან არსებობდა ორი ურთიერთსაპირისპირო საწყისი, ორი ძირეულად განსხვავებული სუბსტანცია: კეთილი და ბოროტი, ნათელი და ბნელი. ნათელი საწყისი, ტავის ყველა ნაწილსა თუ გამოვლენაში საკუთარი თავის ერთარსი, ცალკეულ ჰიპოსტასთა, ემანაციათა, ანგელოსურ არსებათა და მათ ადგილსამყოფელთა მთელ სისტემად განიტოტება. სივრცეში განფენილობის თვალსაზრისით ის სამ სხვადასხვა სფეროდ იყოფა. ამათგან ყველაზე მაღალი სფერო სინათლის მთელი სამყაროს უზენაესი მბრძანებლის, მამისა და მეუფის - კეთილი ღმერთის სამკვიდროა, ღმერთისა, რომელსაც ხუთი „სხეულებრივი“ (თვინიერება, ცოდნა, ერთგულება, კეთილშობილება, სიბრძნე) ატრიბუტი მიეწერება. ამ ატრიბუტებს ასოებიც ჰქვიათ ფიგურალურად, რადგანაც ღმერთის სუბსტანცია უშუალოდ გრძელდება მათში.
მომდევნო სფეროს მთლიანად ავსებს სხივოსანი ეთერი, რომელიც ზუსტად იმავე ატრიბუტებით ხასიათდება, რომლებიც მიეწერება ღმერთს, რაც მათ სუბსტანციურ იგივეობაზე მიგვანიშნებს. და ბოლოს, ყველაზე ქვემოთა, მესამე სფერო ე.წ. „დაუბადებელ მიწას“, სინათლის მთელი სამყაროს ამ ერთგვარ მტკიცე საძირკველს თუ საყრდენს უჭირავს, რომელიც, თავის მხრივ, ხუთი სხვადასხვა ნაწილისა თუ ასოსაგან, ანუ, ფილოსოფიური ტერმინი რომ მოვიშველიოთ, ელემენტისაგან ითხზვის: ჰაერის მშვიდი სუნთქვა, ქარი, შუქი, ცეცხლი და წყალი. დაუბადებელი მიწა ათასგვარი სიკეთითაა შემკული: მოლივლივე ნათელში დანთქმულ საგანთა მშვენიერება, ფორმათა სინატიფე და დახვეწილობა, მაცოცხლებელი ჰავა, მომხიბლავი ჭალაკები, ზურმუხტოვანი ველ-მინდვრები, ხილით დახუნძლული ბაღები. მისი მბრძანებელია ნათელი ღმერთი, თორმეტი პირველშობილი „სიდიადის“ ასაბიით გარშემორტყმული; მათ მოსდევენ უფრო დაბალი რანგის „სიდიადენი“ და ბოლოს, სულების, ღვთაებებისა თუ ანგელოზების ლეგიონები.
სინათლის სამკვიდროს მკვეთრად უპირისპირდება ბნელეთის საბრძანებელი. ეს პირქუში სამყარო ხუთი სხვადასხვა სფეროსა თუ „მღვიმისაგან“ შედგება, რომელთა თანმიმდევრობაც, დაღმავალი რიგით, ასეთია: კვამლის, ბობოქარი ქარის (გრიგალის), ყოვლისმმუსრველი ცეცხლის, მავნე წყლისა და წყვდიადის მღვიმე. ყველა ზემოხსენებული სტიქიონი აქ თავის დამარგრეველი, ველური და ქაოტური ძალით ვლინდება. ნათლის სამყაროს მიწისაგან განსხვავებით, ბნელეთის მიწა მთლიანად მოფენილია ჯურღმულებით, უძირო ნაპრალებით, უფსკრულებით, შმორიანი ჭაობებით, უსიცოცხლო უდაბნოებით, გაუვალი შამბნარითა და შხამიანი წყაროებით, რომელთა ზედაპირსაც მომწამვლელი ოხშივარი ასდის.
ბნელეთის საბრძანისს, ისევე, როგორც სინათლისას, თავისი მეუფე ჰყავს, რომლის არსებობაც მარადიულია და წარუვალი, მაგრამ ეს საბოლოოდ დასრულებული პიროვნული არსება კი არაა, არამედ მხოლოდ ქაოტურად მოძრავ სტიქიონებში ვლინდება და მათგანვე იღებს დასაბამს. ბნელეთის სამეფო დემონიურ არსთა ურიცხვი სიმრავლითაა დასახლებული. ისინი ბნელეთის მეუფის ნაშიერნი არიან. გარდა ამისა, ყოველი სტიქიონი დასაბამს აძლევს ცოცხალ არსებათა ამა თუ იმს სახეობას და, იმავდროულად, მათ საცხოვრისადაც გვევლინება: წყვდიადი - ქვეწარმავლებს, წყალი - მცურავებს, ქარი - ფრთოსნებს, ცეცხლი - ოთხფეხებს, კვამლი კი - ორფეხებს და მთელი ბნელეთის მბრძანებელს - სატანას.
ეს ორი სამეფო - სინათლისა და სიბნელისა, სიკეთისა და ბოროტებისა - უშუალოდ ეხება და ესაზღვრება ერთიმეორეს. ორივე უსაზღვროა და უსასრულო, მაგრამ ეს უსაზღვროება ყოველმრხივი როდია. პირველი უსასრულოდ განიფინება ზევით, მარჯვნივ, მარცხნივ, წინ და უკან, მაგრამ ქვემოდან ზღვარდებულია სიბნელის სამეფოთი, რომელიც, თავის მხრივ, შემოსაზღვრულია ზემოდან და უსასრულოა ყველა სხვა მიმართულებით. ამ ორ სამეფოს შორის შუალედური ადგილი უჭირავს რეალურ სამყაროს, სადაც ერთმანეთშია ალუფხული სინათლზე და სიბნელე, სიკეთე და ბოროტება, რასაც კოსმიური დრამა - ორი მტრული საწყისის დაუსრულებელი ორთაბრძოლა განაპირობებს.
სინათლის სამეფოსათვის ტრაგიკული აღმოჩნდა ამ დრამის პირველი აქტი - ბრძოლის დასაწყისი. ბნელეთის მოციქულები - გულხარბი, ქედმარალი და მძვინვარე დემონები, რომლებიც მანამდე ერთმანეთს ნთქამდნენ, პირველად გაერთიანდნენ თავიანთი მთავრის სატანის მეთაურობით და თავს დაესხნენ მათ უახლოეს მეზობელს - სინათლის სამეფოს მიწას. მაშინ სინათლის მეუფემ ზეციურ ძალებს კი არ უხმო მტერთან საომრად, რომლებიც სიკეთისა და აღმშენებლობითი საქმიანობისთვის იყვნენ შექმნილნი და ნგრევის, ხოცვა-ჟლეტისა და განადგურების არაფერი გაეგებოდათ, არამედ საგანგებოდ შექმნა „სიცოცხლის დედა“, ამ უკანასკნელმა კი - მამის თანაარსი „პირველი კაცი“, რომელმაც სინათლის წმინდა სტიქიონებით - ჰაერის მშვიდი სუნთქვით, ქარით, შუქით და წყლით საქსოვი პერანგი მოირგო ტანზე აბჯრად, შუბისა და ფარის ნაცვლად კი ცეცხლი იპყრა ხელთ და ასე ეკვეთა ბნელეთის მთავარს, თავის მხრივ, სიბნელის სამეფოს უწმინდური სტიქიონებით - კვამლით, გრიგალით, ყოველისმმუსვრელი ცეცხლით, მავნე წყლითა და წყვდიადით რომ აღჭურვილიყო.
შეტაკებისას გამარჯვების სასწორი ბნელეთის მთავრისაკენ გადაიხარა. მაშინ „პირველმა კაცმა“ გადაწყვიტა ხერხი ეხმარა: თავისი თავიცა და თავისი ნათელი სტიქიონებიც, ანუ ელემენტები, შესაჭმელად მიეცა ბნელეთის მოლაშქრეთათვის, რათა თვინიერების საწყისით დაეცხრო უკეთურთა სიშმაგე და გაენეიტრალებინა მათი ბოროტება. მაგრამ ამ კეთილშობილურმა თავგანწირვამ ნაყოფი არ გამოიღო, რადგანაც დემონებმა შთანთქმით კი შთანთქეს სინათლის ელემენტები, მაგრამ თავიანთი შხამი შეურიეს მათ ბუნებას, რამაც ისევე იმოქმედა „პირველი კაცის“ გონებაზე, როგორც ცოფიანი ძაღლის კბენამ. ცნობამიხდილმა იმდენი მაინც შესძლო, რომ ზეცას შეჰღაღადა და მამას სთხოვა შველა. მაშინ სინათლის მეუფემ „პირველი კაცის“ სახსნელად შეჰქმნა ტრიადა: „ნათლის მეგობარი“, „ნათლის მეგობარმა“ - „დიადი ბანა“, ამ უკანასკნელმა კი - „სიცოცხლის სული“. „ნათლის მეგობარი“ პირველი ჩავიდა ბრძოლის ველზე და დემონთა შხამისაგან გაწმინდა „პირველი კაცი“, მაგრამ ის კი ვერ მოახერხა, რომ თავის ზეციურ სამშობლოში დაებრუნებინა იგი. მაშინ „სიცოცხლის სულმა“ ხმამაღლა უხმო სატანის ტყვეს, რომელიც კვლავ ღმერთად იქცა, მერე ხელი ჩაუწოდა დაცემულს, წამოაყენა და ბნელეთის უფსკრულიდან კვლავ სინათლის სამეფოში დააბრუნა.
მაგრამ ბნელეთის მოციქულთა ხელში დარჩა ფასდაუდებელი ნადავლი - „პირველი კაცის“ საჭურველი: ხუთი წმინდა ელემენტი, რომელთაგანაც ეს საჭურველი იყო დამზადებული, ნაწილობრივ დემონებმა შთანთქეს, ნაწილობრივ კი ბნელეთის სამყაროს უწმინდურ ელემენტებს შეერივნენ და ასე წარმოიქმნენ ე.წ. ემპირიული ელემენტები. ყველაფერი, რაც კარგი, სასარგებლო და სასიკეთოა მათში, წმინდა ელემენტებისეულია, ყოველივე მავნე და უკეთური კი უწმინდური ელემენტებისაგან იღებს დასაბამს. ასე მაგალითად, ცეცხლისათვის ნიშნეულია სითბო, სინათლე, განმწმენდი ძალა, მაგრამ ის, იმავდროულად, ყოველისშთანმთმქელიცაა და ყოვლისმმუსვრელიც. იგივე ითქმის ყველა სხვა ელემენტზედაც. ამრიგად, ბნელეთის ძალებმა თავისას მიაღწიეს და ნაწილობრივ დაეუფლნენ ღვთაებრივ სუბსტანციას. მაგარამ სიკეთისა და ბოროტების ბრძოლა ამით არ დამთავრებულა. „პირველი კაცი“ სიბნელის სამეფოს ფსკერამდე ჩავიდა, რათა უწმინდურ ელემენტთა ფესვები გადაეჭრა და, ამრიგად, გამრავლების საშუალება მოესპო მათთვის, რის შემდეგაც კვლავ დაუბრუნდა გადახდილი ბრძოლის ასპარეზს - სინათლის სამყაროს მიწას და თავის ანგელოსებთან ერთად ბნელეთის ელემენტებისაგან მის გაწმენდას შეუდგა.
უწინარეს ყოვლისა, საჭირო იყო ნათლისა და ბნელის ნაზავიდან გამოეყოთ წმინდა ელემენტები და სინათლის სამეფოსათვის დაეუბრუნებინათ ისინი. ამ მიზნით, თვით ნაზავისა და ბრძოლაში დატყვევებულ ბნელეთის დაშქრის არქონტთა (თავკაცთა) ნაწილებისაგან „სიცოცხლის დედამ“ შექმნა ახალი სამყარო - ადამიანთა დღევანდელი საცხოვრისი. ემპირიული ელემენტები მიწის შესაქმენლ მასალად გამოიყენა, არქონტთა ნაწილს ტყავი გააძრო და ათი ცის თაღად გადაჭირა, ხოლო მიწაზე მიმოფანტული მათი ძვლები მთებად და კლდეებად იქცა. დანარჩენ დატყვევებულ არქონტებს ბორკილები დაადეს და იმის მიხედვით, თუ ვის რამდენი ნათელი ჰქონდა შთანთქმული, სინათლის სამეფოს სხვადასხვა სფეროს ცას მიაჯაჭვეს. შემდეგ წმინდა ცეცხლის ნაშთისაგან „სიცოცხლის დედამ“ შექმნა მზე, წმინდა წყლის ნაწილაკებისაგან კი - მთვარე, - ორი ვეება ხომალდი, დღისით და ღამით რომ სერავენ ციურ ოკეანეს.
ამნრაიად შექმნილი სამყარო თითქოს ერთგვარი ხელოვნური მანქანაა, გამიზნული ნათლისა და ბნელის ნაზავიდან სინათლის ელემენტების გამოსაყოფად, მათ შესაკრებად და გასაწმენდად. ამ მიზნით, ცის თაღზე დამაგრებულია მარად მბრუნავი გიგანტური ბორბალი თორმეტი ვეება სათლითურთ (ზოდიაქოს თანავარსკვლავედები), რომლებიც ისრუტავენ უსასრულო სივრცეში მორიალე სინათლის ნაწილაკებს და გასაწმენდად მთვარის ზედაპირზე ღვრიან, ხოლო მთვარე მის მიერ გადარჩეულსა და სათანადოდ გადამუშავებულ ნაწილაკებს მზეს უგზავნის გაწმენდის პროცესის დასამთავრებლად. ამის შედეგად, მთვარე, თანდათანობით რომ ივსება სინათლის ნაწილაკებით, თოთხმეტი დღის განმავლობაში მატულობს, ხოლო როცა მზეს უგზავნის მათ, დროის იმავე პერიოდის მანძილზე ნელ-ნელა ცხრება.
სამყაროული მანქანა ისე სრულყოფილად მუშაობდა, რომ სიბნელის სამეფო კატასტროფის წინაშე დადგა: ეტყობოდა, საერთოდ ვეღარ შეინარჩუნებდა სანუკვარ ნადავლს. მაშინ სატანამ „საყოველთაო მობილიზაცია“ გამოაცხადა. მისი ბრძანებით, მაღალი რანგის ყველა დემონი თანაეყო თავის მეუღლეს, მათი ნაშიერნი კი ბნელეთის მთავარმა შთანთქა, რის შედეგადაც სატანის არსებაში კონცენტრირებული აღმოჩნდა მის მიერ შთანთქმულთა როგორც ბნელი, ისე ნათელი საწყისიც, და ყოველივე ეს მან გადასცა თავის მეუღლეს, რომელთან პირველი თანაყოფის შედეგად გაჩნდა ადამი, მეორე თანაყოფისას კი ევა მოევლინა ქვეყანას. აქედან იღებს დასაბამს ადამიანის მრჩობლი (ორადი) ბუნება: მის არსებაში ერთმანეთს ერწყმის სინათლის სამეფოს ნაშიერი სული თავისი სიწმინდით, სიკეთითა თუ სიქველით, და ბნელეთის ნაშიერი სხეული თავისი ხრწნილებით, სიბილწით, უკეთურებით, თავისი ბობოქარი ვნებებით. პირველქმნილ ადამიანებს ბნელეთის სამეფოს არქონტებმა სამოთხეში მიუჩინეს ბინა, სადაც მათ შეეძლოთ ეგემათ ყოველი ხის ნაყოფი, გარდა ცნობადის ხისა. ადამი ერთხანს ინარჩუნებდა სიწმინდეს და უბიწოებას, მაგრამ ბოლოს აცთუნა ევამ, რის შედეგადაც ქედი მოიდრიკა ბნელეთის ძალთა წინაშე, თავისი სული სამუდამოდ დაუკავშირა მატერიალურ საწყისს და საუკუნო ტანჯვა-წამებისათვის გასწირა ადამიანთა ურიცხვი თაობა, კაცთა მთელი მოდგმა.
სამყაროული პროცესი დასრულდება ერთმანეთში შერეულ ელემენტთა განცალკევებით, მაგრამ დასაბამიერი მდგომარეობის მთელი სისრულით აღდგენა მაინც შეუძლებელი იქნება: „პირველი კაცის“ მიერ ფესვებგადაჭრილი სიბნელის სამეფო ძველებურად ვეღარ იმძლავრებს და ვეღარც სინათლის სამეფოს დაემუქრება, მაგრამ ეს უკანასკნელი მთლიანად მაინც ვერ დაიბრუნებს ბნელეთის მიერ მიტაცებულ წმინდა ნაწილაკებს, რომელთა გარკვეული რაოდენობა, ცოდვილთა სულების სახით, განწირულია იმისათვის, რომ სამუდამოდ ბნელეთის ტყვეობაში დარჩეს. მაგრამ ეს იქნება შემაკავშირებელი ფაქტორი ბნელეთის ძალთა ბოროტებისთვის.
მანიქეისტური სისტემის პრინციპებითაა განსაზღვრული მისი, როგორც რელიგიის, პრაქტიკული ასპექტიც. რაკიღა დემონები ცდილობდნენ მორჩილებაში იყოლიონ სული, ხოლო სამისოდ ყველაზე ქმედითი საშუალება ისაა, რომ სხეულსა და მატერიალურ სამყაროს მიაჯაჭვონ იგი, ამიტომ მათი მიზანია რაც შეიძლება გაამძაფროს თვითშენახვის, გვარის გაგრძელების, მესაკუთრეობის და სხვა ამნაირი ინსტინქტები. ქორწინება, მიწათმოქმედება, საერთოდ, სამეოურნეო საქმიანობა, ვნებათაღელვა, ანგარება და ა.შ. - ამ ბორკილებს გამუდმებით ჭედენ ისინი. სული კი, პირიქით, უნდა ცდილობდეს დაამსხვრიოს ეს ბორკილები, რათა გაწყვიტოს ყოველგვარი კავშირი მატერიალურ სინამდვილესთან და ამრიგად ეზიაროს თავისუფლებას.
მაგრამ ეს ძალიან ძნელი საქმეა: ყველას როდი შეუძლია ზურგი აქციოს იმას, რითაც ცოცხლობს და სულდგმულობს ადამიანი. ამიტომ მანიქეველები ორად ჰქოფდნენ თავიანთ მწვალებლურ სექტას: „რჩეულნი“, ანუ „სრულქმნილნი“ და „მსმენელები“, ანუ „კატეხუმენები“ (ნეტარი ავგუსტინე ამ უკანასკნელთა რიცხვს ეკუთვნოდა). რჩეულთათვის ნებადართული იყო მხოლოდ მცენარეული საზრდო, რომელიც სინათლის ყველაზე მეტ ნაწილაკებს შეიცავდა. მაგრამ მათ ეკრძალებოდათ ხორცის ჭამა და ღვინის სმა, ისევე, როგორც ქორწინება, მიწათმოქმედება, ვაჭრობა და, საერთოდ, ყოველგვარი საზოგადოებრივი საქმიანობა. ხილი რომ ხილია, მისი დაკრეფის ნებაც არ ჰქონდათ. „რჩეულთაგან“ განსხვავებით, „მსმენელებს“ შეეძლოთ ღვინოც ესვათ და ხორციც ეჭამათ, ექორწინათ, ევაჭრათ და ყოველგვარ საზოგადოებრივ საქმიანობაში მიეღოთ მონაწილეობა. მათვე ეძლეოდათ მცენარის მოჭრის უფლებაც, რაც, მანიქეველთა აზრით, მისატევებელ ცოდვად ითვლებოდა, რომლის ჩამდენიც შეიძლებოდა „რჩეულთა“ ლოცვით განწმენდილიყო. ამის სანაცვლოდ „მსმენელებს“ მცენარეთა ნაყოფი უნდა მიერთმიათ „რჩეულთათვის“.
თავიანთი დუალიზმის გასამართლებლად მანიქეველები მკვეთრად მიჯნავდნენ ერთმანეთისგან ბიბლიის ორ ძირითად ნაწილს - ძველსა და ახალ აღთქმას, რომელთაგანაც პირველს ბნელეთის მოციქულთა ქმნილებად მიიჩნევდნენ, ხოლო მეორეს სინათლის სამყაროს კეთილი მეუფის ღვთაებრივ გამოცხადებად. მათი აზრით, ძველი აღთქმა დემონიურობის ნიშნით იყო აღბეჭდილი და გასაგებია, ვინც იქნებოდა მასში გაცხადებული ღმერთი: რა თქმა უნდა, ბნელეთის მთავარი, რის დასტურადაც მანიქეველები გადაციცებით დაეძებდნენ ძველი აღთქმის ტექსტში რელიგიურსა თუ ლოგიკურ შეუსაბამობებს და ყველა ხელსაყრელ შემთხვევაში ხაზგასმით აღნიშნავდნენ საღმრთო წერილისათვის მიუტევებელ ანთროპომორფიზმს, ზნეობრივ ცნებათა პრიმიტიულ სიტლანქესა და სიმდაბლეს. ამნაირი მანიპულაციები მით უფრო უადვილდებოდათ, რომ მანიქეველები ხელაღებით უარყოფდნენ ძველი აღთქმის სიმბოლურ ხასიათს, არასდიდებით არ უნდოდათ ელემენტარული ანგარიში გაეწიათ ენის ბუნებრივი ხატოვანებისათვის და თვით აშკარა მეტაფორებსაც კი ყოველგვარი ალეგორიულობისაგან განყენებულად, მათი სიტყვასიტყვითი მნიშვნელობით აღიქვამდნენ.
არანაკლებ გაუგებრობაზეა დაფუძნებული იესო ქრისტეს პიროვნების მანიქეველებისეული ინტერპრეტაცია. ქრისტე მათთვის იყო „პირველი კაცის“ ძე, ანუ სინათლის სამეფოს ის წმინდა ელემენტები თუ სტიქიონები, რომლებითაც აღიჭურვა „პირველი კაცი“ ბნელეთის ძალებთან საომრად, და რომლებიც დატყვევებულ იქნენ ამ უკანასკნელთა მიერ. ეს სტრიქონები მოიაზრებდნენ როგორც „პირველი კაცის“ თანაარსნი, როგორ მისი სუბსტანციის უშუალო გაგრძელება, და ამიტომაც ძნელი არ იყო „ძეობის“ ჰიპოსტასად დაესახათ ისინი. დემონების მიერ დატყვევებული სინათლის სტრიქონები (ანუ, მანიქეველთა ტერმინოლოგიით, „პირველი კაცის“ ძე - იესო ქრისტე) მთელი სამყაროს - ციური სხეულების, ადამიანების, ცხოველების, მცენარეების და თვით ქვების სულად იქცა. მატერიაში დანთქმული სინათლის ნაწილაკები - აი, ვინ არის, მანიქეველთა კონცეფციით, „ვნებული ქრისტე“. მაგრამ ბნელეთის მიერ მიტაცებული სინათლის სტიქიონთა ნაწილი თავს აღწევს მატერიის პირქუშ დილეგს და მთვარესა და მზეზე გროვდება. სწორედ ესაა ე.წ. „უვნები ქრისტე“. მანიქეველთა მაცხოვარს არავითარი კავშირი არა აქვს სახარებისეულ ქრისტესთან, რომელსაც ისინი იუდეველთა ღმერთის მიერ წარმოგზავნილად თვლიან. მანიქეველები გადაჭრით უარყოფენ განკაცებას, რადგანაც ეს ღვთაებრივი ბუნების შებღალვად და ბნელეთის ძალთა წინაშე მის ქედმოდრეკად მიაჩიათ. მათი მტკიცების თანახმად, მხოლოდ „უვნები ქრისტეა“ ჭეშმარიტი მხსნელი და მაცხოვარი მთელი კოსმოსის მასშტაბით (Проф. И.В.Попов, Личность и учениа блаженного Августина, т.I; Сергиев Посад, 1916; стр.88-105; რუსი მეცნიერი, თავის მხრივ, ძირითადად ეყრდნობა ორ დასავლელ სწავლულს - ფრანგ ფ.კიუმონსა და გერმანელ გ.ფლიუგელს: Fr.Cumont, Recherches sur le manichéisme, Bruxels, 1908; G. Frügel, Mani, seine Lehre und siene Schriften, Leipzig, 1862).
[26] - იხ. წინა შენიშვნა.
[27] - იაკ. I,17.
[28] - ნეტარი ავგუსტინე ამ ტერმინს განსაზღვრავს როგორც თვითნებურად შექმნილ მხედველობით ხატს, განსხვავებით რეალური ხატისაგან („ფანტასია“), რომელსაც ინახავს მეხსიერება. მამის ხატება ავგუსტინესათვის იყო „ფანტასია“, პაპისა კი, რომელიც არასოდეს უნახავს - „ფანტასმა“ („მუსიკისათვის, 6,11,32). ზოგიერთი კომენტატორის მტკიცებით, იმ ავტორთა შორის, რომელნიც ლათინურ ენაზე წერდნენ, ავგუსტინე იყო პირველი, ვინც ეს ტერმინი მისი ფილოსოფიური მნიშვნელობით იხმარა.
[29] - რეალურნი არიან საგნები, რომელსაც ჩვენ ვხედავთ; რეალურობა გაციელბით ნაკლებია ჩვენს წარმოდგენაში ამ საგნების შესახებ, და კიდევ უფრო ნაკლებად რეალურია ყველა ის ვარაუდი, რომლებსაც ამ წარმოდგენების მიხედვით ვაყალიბებთ.
[30] - როგორც ვხედავთ, ნეტარი ავგუსტინე ქიმერებს ადარებს მანიქეველთა ფანტასმაგორიულსა და ყოველგვარი რეალური შინაარსისაგან დაცლილ წარმოდგენებს.
[31] - უზენაეს ქმნილებებად იგულისხმებიან პირწმინდად სულიერი ქმნილებები - ანგელოზები.
[32] - „თვითცოცხალი“ („vivens se ipsa“) - ნეოპლატონიკოსებისაგან ნასესხები ტერმინია („autozoon“), რომელსაც ისინი იყენებენ კოსმიური გონების აღსანიშნავად (იხ. ბ.ბრეგვაძე, „ანტიკური ცივილიზაციის გვირგვინი“, - წიგნში: პლატონი, „ტიმეოსი“, თბ. 1994, გვ.129).
[33] - შდრ, ლუკა, XV, 16.
[34] - იგულისხმება ევრიპიდეს ტრაგედიის „მედეას“ უკანასკნელი სცენა.
[35] - იხ. აქვე, შენ. 25.
[36] - იხ. იგავნი სოლომ. IX, 13-18.
12. აზრადაც არ მომდიოდა, რომ არის რაღაც სხვა სინამდვილე, რომელიც ჭეშმარიტად არსებობს, და ამიტომაც დიდ გამჭრიახობად მიმაჩნდა კვერი დამეკრა იმ ბრიყვ მაცთურთათვის, მოსვენებას რომ არ მაძლევდნენ კითხვებით: საიდან იღებს დასაბამს ბოროტება [37], სხეულის გარსში ხომ არ არის მოქცეული ღმერთი, აქვს თუ არა მას თმები და ფრჩხილები, შეიძლება თუ არა ალალ-მართლად მიგვაჩნდეს ის, ვისაც ერთდროულად რამდენიმე ცოლი ჰყავს, ვინც კაცის მკვლელია, ანდა მსხვერპლად სწირავს ცხოველებს [38]. მე უვიცსა და უმეცარს თავგზას მიბნევდა ამნაირი კითხვები; ამიტომაც იყო, რომ ზურგს ვაქცევდი ჭეშმარიტებას, თუმცა მეგონა, რომ პირდაპირ მისკენ მივაბიჯებდი. რა ვიცოდი, რომ ბოროტება სხვა არა არის რა, თუ არა სიკეთის უქონლობა, სიკეთის დამცრობა და დაკნინება სრულ გაქრობამდე [39]. რა უნდა დამენახა, თუკი ჩემი თვალი ვერაფერს არჩევდა სხეულებს მიღმა, სულის თვალსაწიერი კი ფანტასმებით იყო შემოფარგლული.
მაშინ ჯერ კიდევ არ ვიცოდი, რომ ღმერთი სულია, და მას არა აქვს ასოები, რომლებიც შეიძლება სიგრძითა თუ სიგანით გაიზომოს; რომ მისთვის უცხოა სიდიდე, რომლის ნებისმიერი ნაწილი მთელ სიდიდეზე ნაკლებია, ხოლო თუ ეს მთელი უსასრულოა, მაშინ სასრული სივრცით შემოსაზღვრული მისი ესა თუ ის ნაწილი უსასრულობაზე მცირე იქნება და, მაშასადამე, აღარც მთელი იქნება ყველგან და ყოველთვის მთელი, როგორც სული, ან როგორც ღმერთი [40]. ხოლო ის, რაც არის ჩვენში, რისი მეოხებითაც ვარსებობთ და რაზედაც ჩვენთან მიმართებით მართებულად ბრძანებს საღმრთო წერილი: „ხატად ღმრთისაო“ [41] - სრულიად უცნობი იყო ჩემთვის.
13. მე არ ვიცოდი ნამდვილი, შინაგანი სიმართლე, რომელიც ჩვეულების მიხედვით კი არა მსჯელობს, არამედ ყოველისმძლე ღმერთის მართლად გამრიგე კანონის თანახმად, ცალკეული ქვეყნებისა თუ ეპოქების მიხედვით რომ განსაზღვრავს მათ შესატყვის ზნე-ჩვეულებებს [42], თუმცაღა თვითონ ყველგან და ყოველთვის ერთი და იგივეა. ამ კანონის თანახმად, მართალნი არიან აბრაამი, ისააკი, იაკობი, მოსე, დავითი და სხვანი და სხვანი, ვინც ღმერთს თავისი პირით უქია. და პირიქით, ისინი უმართლონი არიან უვიცთა თვალში, დღევანდელი დღის მიხედვით რომ აფასებენ ყველაფერს და თავიანთი ზნეობის საზომით ზომავენ საერთოდ ზნეობას [43]. ეს იმას ჰგავს, კაცმა, რომელმაც არ იცის, სად რა აბჯარ-აბგარი მოირგოს, თავზე საბარკული ჩამოიფხატოს და ფეხი მუზარადში სტუცოს, შემდეგ კი დრტვინვას მოჰყვეს, ეს რა ჯართიაო; ანდა იმან აღაშფოთოს, რომ არა თუ იმ დღის მეორე ნახევარში, რომელიც უქმედაა გამოცხადებული, ვაჭრობის ნება არ მისცენ, მაშინ როდესაც იმავე დღის პირველ ნახევარში ეს ნებადართული იყო; ან კიდევ რისხვა ვეღარ დაიოკოს იმის გამო, რომ ერთსა და იმავე სახლში პირისფარეში თავის ნებაზე ატრიალებს ჭურჭელს, რომელსაც ღვინის მწდე ახლოსაც ვერ გაეკარება, ხოლო საჯინიბოში აკეთებენ იმას, რაც სასადილო ოთახში აკრძალულია: როგორ თუ ერთსა და იმავე ოჯახში ყველას არა აქვს ყველაფრის კეთების ნებაო.
განა ამას არა ჰგავს იმისი საქციელიც, ვის აღშფოთებასაც იწვევს ის გარემოება, რომ ოდესღაც მართალ კაცს ჰქონდა იმის უფლება, რაც დღეს ეკრძალება? რომ ღმერთია, დროის მოთხოვნის შესაბამისად, ზოგს ერთი რამ უბოძა, ზოგს კი მეორე, თუმცაღა ერთნიც და მეორენიც ერთსა და იმავე სამართლიანობას ემორჩილებიან? ასე, აბჯარ-აბგარი ერთი და იმავე კაცის სხვადასხვა ასოს - წვივს, მკლავს, მკერდს და სხვა მისთანათ ერგება; ერთი და იმავე დღის პირველ ნახევარში შესაძლებელია აკეთო ის, რაც მეორე ნახევარში დაუშვებელია; ერთი და იმავე სახლის ერთ-ერთ კუთხე-კუნჭულში ნებადართული და ნარბძანებია იმის კეთება, რაც მეორეში აკრძალულია და სასჯელის ღირსად ითვლება. მაშასადამე, სამართლიანობა სხვადასხვანაირია და ცვალებადი? არა, მაგრამ დრო, რომელსაც ის განაგებს, სხვადასხვანაირად მიედინება, სწორედ იმიტომ, რომ დროა. ადამიანებს, რომელთა სიცოცხლეც ესოდენ მსწრაფლწარმავალია, არ შეუძლიათ გარდასულ ეპოქათა წესრიტი თუ უცხო ხალხების ცხოვრების წესი შეუწონონ მათთვის ცნობილ წესრიგსა თუ ცხოვრების წესს. მაგრამ როცა საქმე ერთ კაცს, ერთ დღესა თუ ერთ სახლს ეხება, აქ მათ ადვილად შეუძლიათ შენიშნონ, რა შეჰფერის ამა თუ იმ ასოს, ამა თუ იმ საათს, ამა თუ იმ კუთხეს ანდა პირს: ზოგი რამ მათ აღშფოთებას იწვევს, ზოგს კი კვერს უკრავენ თანხმობის ნიშნად.
14. მაგრამ მაშინ არ მესმოდა ეს სიმართლე და არც ყურადღებას ვაქცევდი; ყოველმხრივ საგრძნობი იყო და თვალში საცემი, მე კი მაინც ვერ ვხედავდი მას. როცა ზეპირად ვკითხულობდი ლექსებს, უფლება არა მქონდა იქ ჩამერთო ნებისმიერი ტერფი, სადაც მომეპრიანებოდა: სხვადასხვა საზომი სხვადასხვა ტერფს მოითხოვდა და ნებისმიერ ლექსში თვითეულ ტერფს თავისი ადგილი ჰქონდა მიჩენილი. მაგრამ ლექსთწყობის ხელოვნება, რომელსაც მე ვეუფლებოდი, ერთდროულად მოიცავდა ყველა ამ წესს და ერთ შემთხვევაში ერთი როდი იყო, მეორეში კი - მეორე. მე კი არ მესმოდა, რომ სამართლიანობა, რომელსაც ემსახურებოდნენ ჩვენი კეთილი წინაპრები და წმიდანები, ლექსთწყობის ხელოვნებაზე გაცილებით უფრო დიადი და ამაღლებული, ერთდროულად მოიცავდა ყველა აღთქმას. თავისი არსით მარად უცვლელი, ის სხვადასხვა დროებას ერთბაშად კი არა, თვითეულს ცალ-ცალკე უწესებდა მის შესატყვის წესსა და რიგს. მე თვალდავსილი კი ვგმობდი ჩვენს ღვთისმოსავლ წინაპრებს, უფლის განჩინებითა და ბრძანებით რომ იყენებდნენ თავიანთი დროის კანონებს და ღვთაებრივი გამოცხადების წყალობით წინასწარმეტყველებდნენ მერმისს [44].
_________________________________
[37] - „აღსარებებში“ ნეტარი ავგუსტინე არაერთხელ უბრუნდება ბოროტების წარმომავლობის საკითხს (განსაკუთრებით - VII, XII, 18 და შმდ.). თავის თხზულებაში „თავისუფალი ნებისათვის“, რომელიც „აღსარებებზე“ რამდენიმე წლით ადრე დაიწერა, ის შენიშნავს (1,2,4): „შენ აყენებ საკითხს, რომელმაც ისე გამაწამა სიჭაბუკეში, რომ მწვალებლებს მიმაკედლა. მე ისე დაბნეული და დათრგუნვილი ვიყავი ფუჭი იგავების ვეება გროვით, რომ თუ ჭეშმარიტებისადმი ჩემი სიყვარულისა და მისი დაუცხრომელი ძიების სანაცვლოდ უფლის შემწეობა არ მღირსებოდა, ჩემი საშველი არსად იყო“.
[38] - „აღსარებათა“ ამ პასაჟში აისახა მანიქეველთა უარყოფითი დამოკიდებულება „ძველი აღთქმისადმი“ (იხ. შეს. 25). ცნობილია, რომ ისინი მკვეთრად ემიჯნებოდნენ ძველი აღთქმისეულ ანთროპომორფიზმს: რაკიღა ხელაღებით უარყოფდნენ საღმრთო წერილის ნებისმიერ ალეგორიულ ინტერპრეტაციას, „დაბადებას“ (I,26) სიტყვები - „და თქვა ღმერთმა: შევქმნათ კაცი ჩვენს ხატად და მსგავსად“ - მათი პირდაპირი მნიშვნელობით ესმოდათ, საიდანაც ასკვნიდნენ, რომ ძველი აღთქმის ღმერთი ანთროპომორფული არსება იყო; გადაჭრით ილაშქრებდნენ სისხლიანი მსხვერპლშეწირვის წინააღმდეგ, რაც დამკვიდრებული იყო ებრაელთა ღვთისმსახურებაში, და სასტიკად ჰგმობდნენ პატრიარქთა ქცევს, კერძოდ, აბრაამისას, განუკითხავად რომ გააძევა თავისი ხასა აგარი, ხოლო ეგვიპტეში ურცხვად იცრუა, როცა დად გაასაღა თავისი მეუღლე სარა; აგრეთვე იაკობისას, რომელსაც „ოთხი ცოლის ქმარს“ უწოდებდნენ (ორი სჯულიერი მეუღლის - ლიასა და რაქილის გარდა, იკობს ორი მხევალიც ჰყავდა ხარჭად).
[39] - ბოროტების ეს განსაზღვრა პლოტინის ნააზრევიდან იღებს დასაბამს: „ბოროტება სხვა არა არის რა, თუ არა, სიკეთის ნაკლებობა“ („ენნეიდა“, III,2,5); „რაკიღა ბოროტება არსებობს, მაშასადამე, ის არსებობს იმაში, რაც არ არის; ბოროტება ერთგვარი სახეა არარსისა... შეიძლება აღვიქვათ იცი, თუ აზრით წარმოვიდგენთ, რომ ბოროტი ისე მიემართება კეთილს, როგორც ზომის უქონლობა - ზომას, როგორც განუსაზღვრელობა - ზღვარს, როგორც სიმახინჯე - მშვენიერების მიზეზს, ანდა მარადი ნაკლოვანება - თვითმკმარობას“ („ენნეიდა“, I,8,3); „რაკი არსებობს არა მარტო სიკეთე, ამიტომ საგანთა უსასრულო სიმრავლეში, რომლებიც მისგან იღებენ დასაბამს, ან, თუ გნებავთ, მისგანვე გამომდინარეობენ და თანდათანობით შორდებიან მას, - აუცილებლად უნდა იყოს უკანასკნელი ზღვარი, რომლის იქითაც აღარაფერი აღარ შეიძლება დაიბადოს; ეს უკანასკნელი ზღვარი ბოროტებაა. პირველის შემდეგ აუცილებლად რაღაცა არის; მაშასადამე, არის უკანასკნელი ზღვარიც, და ეს ზღვარი მატერიაა, რომელსაც უვკე არავითარი წილი აღარ უძევს სიკეთეში. სწორედ ესაა ბოროტების გარდუვალობა“ („ენნეიდა“, I,8,7).
[40] - ნეტარი ავგუსტინეს მტკიცებით, ღმერთი უსხეულოა, ანუ, დავით გურამიშვილის სიტყვით რომ ვთქვათ, - „უსხეულომყოფელი“. მაშასადამე, მას არა აქვს არავითარი ასო, არავითარი ორგანო, არავითარი ნაწილი; მისთვის სრულიად უცხოა ყოველგვარი ვრცეულობა თუ განფენილობა, რაც ნიშნეულია მხოლოდ სხეულებრივი სუბსტანციისათვის. „ღმერთი არსადაც არ არის. სადღაც რომ იყოს, სივრცით იქნებოდა გარემოცული; სივრცით რომ იყოს გარემოცული, სხეული იქნებოდა. მაგრამ ღმერთი სხეული არაა და, მაშასადამე, არსად არ არის“ (ნეტარი ავგუსტინე, „სხვადასხვა საკითხთათვის“, XX). თუმცა შეიძლება პირიქითაც ითქვას: ყველგან არის. კი მაგრამ, როგორ? ნეტარი ავგუსტინე თვალსაჩინოებისათვის ანალოგიას მიმართავს: თვით სხეულებშიაც კი არის რაღაც არავრცეული, ეს მათი თვისებებია. ნებისმიერი თვისება იმდენადვეა მთელს სხეულში, რამდენადაც მის ამა თუ იმ ნაწილში (წარმოიდგინეთ თაფლის სიტკბო, თოვლის სითეთრე, ვარდის სურნელი). მაგრამ თავისთავად უსხეულო თვისებებს არსებობისათვის სჭირდებათ სხეული, როგორც სუბსტრატი. სხეული რომ გამქრალიყო, თვისებებიც მის ხვედრს გაიზიარებდნენ. ღმერთს კი თავისი არებობისათვის არავითარი სუბსტრატი არ სჭირდებოდა, რადგანაც მისი არსებობა აბსოლუტურია, ე.ი. თავისით, თავისთავად და თავის თავშივე არსებობს (იხ. ნეტარი ავგუსტინე, „წერილები“, 187,13; 18). მართალია, ის ამბობს, მე ვავსებ ცასა და მიწასო, მაგრამ ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ ის ნაწილობრივ ცაშია, ნაწილობრივ კი მიწაზე, არამედ იმას, რომ ყველგან მთლიანადაა, ისევე, როგორც მისი ჭეშმარიტება, რომელსაც ერთდროულად ჭვრეტს ყველა სული, ყველა გონება, მიუხედავად იმისა, თუ სად არიან ისინი.
[41] - დაბად. I, 27.
[42] - შდრ. ბლეზ პასკალი: „...სამართლიანობისა თუ უსამართლობის ცნება ჰავის ცვლასთან ერთად იცვლება. პოლუსთან სამი გრადუსით მიახლოება მთელს იურისპუდენციას თავდაყირა აყენებს. ჭეშმარიტება მერიდიანზეა დამოკიდებული. აფერუმ სამართალს, რომელიც მდინარითაა შემოსაზღვრული. ის, რაც სიმართლეა პირინეებს აქეთ, სიმრუდეა პირინეებს იქით... მოდი და ნუ გაოცდები: ვიღაცას უფლება აქვს მომკლას მხოლოდ იმიტომ, რომ წყალგაღმა ცხოვრობს, და რომ მისი მბრძანებელი წაეკიდა ჩემსას, თუმცა პირადად მე არაფერი მაქვს მასთან სადავო“ (იხ. ბლეზ პასკალი, „აზრები“, თბ. 1981, გვ.255. ფრაგმ.224).
[43] - ნეტარი ავგუსტინე აქ მანიქეველთა თავდასხმისაგან იცავს „ძველი აღთქმის“ პატრიარქთა და წინასწარმეტყველთა მორალს (შდრ. შენ. 38). მისი თვალსაზრისი იმაზეა დაფუძნებული, რომ ზნეობრივი საწყისებიცა და რელიგიური დოგმებიც ისტორიული განვითარების კანონზომიერ პროცესს ექვემდებარებიან (შდრ. აქვე, ცოტა ქვემოთ: „...მაშასადამე, სამართალიანობა სხვადასხვაგვარია და ცვალებადი? არა, მაგრამ დრო, რომელსაც ის განაგებს, სხვადასხვანაირად მიედინება, სწორედ იმიტომ, ომ დროა. ადამიანებს, რომელთა სიცოცხლეც ესოდენ მსწარფლწარმავალია, არ შეუძლიათ გარდასულ ეპოქათა წესრიგი თუ უცხო ხალხების ცხოვრების წესი შეუწონონ მათთვის ცნობილ წესრიგსა თუ ცხოვრების წესს“).
[44] - თავის მოსაზრებებს პატრიარქთა და წინასწარმეტყველთა მორალის შესახებ ნეტარი ავგუსტინე დაწვრილებით აყალიბებს მანიქეველთა წინააღმდეგ მიმართულ ორ თხზულებაში: „ფაუსტუსის წინააღმდეგ“ (22,30-38) და „ქორწინების სიკეთისათვის“ (24).
15. განა სადმე ან ოდესმე უსამართლო ყოფილა მცნება: „გიყვარდეს უფალი ღმერთი შენი მთელი შენი სულით და მთელი შენი გულით და მთელი შენი გონებით, და გიყვარდეს მოყვასი შენი, ვითარცა თავი შენი?“ [45] ანდა არაბუნებრივი, ვთქვათ, სოდომური ცოდვა განა ყველგან ზიზღს არ იწვევდა და სასჯელის ღირსად არ იყო მიჩნეული? ყველა ხალხს რომ ამ ცოდვით შეებღალა თავი, ყველანი ღვთაებრივი კანონის თანახმად დაისჯებოდნენ თავიანთი დანაშაულის გამო, რადგანაც ღმერთს ამნაირი ურთიერთობისათვის როდი შეუქმნია ისინი. ეს არღვევს ღმერთისა და ადამიანების ურთიერთმიმართებასაც, რადგანაც ღმერთის მიერ შექმნილი ბუნება იბღალება გაუკუღმართებული ვნებით.
რაც შეეხება დანაშაულს და შეცდომებს, რომლებიც ადამიანთა ზნე-ჩვეულებებს უპირისპირდებიან, ყოველნაირად უნდა ვეცადოთ, თავიდან ავიცილოთ ისინი, ამ ზნე-ჩვეულებათა სხვადასხვაობის შესაბამისად. მოქალაქისა თუ უცხოელის ჟინი ვერ უნდა არღვევდეს საზოგადოებრივ ხელშეკრულებას, განმტკიცებულს სახელმწიფოს წეს-წყობილებითა თუ ხალხის ზნე-ჩვეულებებით: ყოველი ნაწილი, რომელიც არ ეთანხმება მთელს, მახინჯია. მაგრამ თუ ღმერთი გვიბრძანებს ჩავიდინოთ რაღაც ისეთი, რაც ეწინააღმდეგება ამა თუ იმ ზნე-ჩვეულებასა თუ დადგენილებას, მისი ბრძანება უნდა აღსრულდეს, თუნდაც ასე არვინ არვის არასოდეს მოქცეულიყოს. თუ ეს აღთქმა დავიწყებას მიეცა, ის განახლებულ უნდა იქნეს, ხოლო თუ დაწესებული არ არის, უნდა დაინერგოს. თუ მეფეს უფლება აქვს თავის სამეფოში იმნაირი ბრძანება გამოსცეს, რომლის მსგავსიც არც სხვას და არც თვითონ მას მანამდე არ გაუცია, და ამ ბრძანების აღსრულება არავის ეთვლება სახელმწიფოსა თუ საზოგადოების საწინააღმდეგო ქმედებად, პირიქით, სწორედ მისი აღუსრულებლობა მიიჩნევა დანაშაულად, განა მით უმეტეს არ გვმართებს უყოყმანოდ ვემორჩილებოდეთ ღმერთის ბრძანებას, რადგანაც სწორედ ღმერთია ყველა თავისი ქმნილების მბრძანებელი. ადამიანთა საზოგადოებაში ნებისმიერი უმდაბლესი ძალაუფლება უმაღლესს ექვემდებარება, სამყაროში კი ღმერთია უზენაესი ძალაუფლების ერთპიროვნული მპყრობელი.
16. იგივე ითქმის იმ დანაშაულთა მიმართაც, როცა ცდილობენ რაიმე ავნონ, შეურაცხყოფა მიაყენონ, ან უსამართლოდ მოექცნენ მოყვასს. შურისძიების წყურვილი მტრის წინააღმდეგ აქეზებს მტერს; სიმდიდრის მოხვეჭის სურვილით ყაჩაღი ძარცვავს მგზავრს; შიში იმის მოსაკლავად აღძღავს მხდალსა და ჯაბანს, ვისიც ეშინია; შური მდიდარი კაცის სიკვდილს ანატრებინებს ღატაკს, მდიდარს კი - თავის მეტოქისას, რომელსაც უფრთხის, ვაითუ გამიტოლდესო. ან იტანჯება იმის გამო, რომ მისი მეტოქე არანაკლები სიმდიდრის პატრონი გახდა; ასეთსავე სურვილს იწვევს სხვისი უბედურებით ტკბობა გლადიატორთა ბრძოლების მაყურებლებში, მოყვასის აბუჩად ამგდებთა და შეურაცხმყოფელთა სულში. ყოველივე ეს სხვა არა არის რა, თუ არა ცოდვის ყლორტები, ესოდენ სწრაფად რომ იზრდებიან მბრძანებლობის, მზერის თუ გრძნობელობის გაუკუღმართებულ სურვილთა პოხიერ ნიადაგზე [46], სულერთია, კაცი ერთი მათგანის მონა-მორჩილი ხდება, ორისა თუ სამივესი ერთად. ესაა უკეთური ცხოვრება, ესაა ცოდვა, რომელიც არღვევს, ღმერთო ჩემო, უზენაესო და უტკბესო, შენი ათსიმიანი არფის ჰარმონიას, შენი დეკალოგის პირველ სამსა და შვიდ მომდევნო მცნებას. მაგრამ ვინ რა უნდა გავნოს, რაკიღა უხრწნელი ხარ? ვინ რა უნდა სცოდოს შენს წინააღმდეგ, რომ რამე დაგაკლოს? თუ სჯი, მხოლოდ იმისთვის სჯი ადამიანებს, რასაც ისინი თავიანთივე თავის წინააღმდეგ სჩადიან: თვით მაშინაც კი, როცა შენს მიმართ სცოდავენ, ისინი საკუთარი სულის წინაშე გვევლინებიან მკრეხელებად, რადგანაც რყვნიან და ბღალავენ თავიანთ ბუნებას, რომელიც შენ შეურყვნელი და შეუბღალავი შეჰქმენი; დიახ, ბღალავენ, როცა ხარბად მიელტვიან იმას, რაც ნებადართულია, ან აკრძალული ხილის არაბუნებრივი სურვილით იწვიან; როცა სიტყვით თუ საქმით გგმობენ, რასაც სხვას ვერაფერს დავარქმევთ, თუ არა „დეზის წიხლვას“ [48]; ან როცა ადამიანთა საზოგადოებისაგან გამდგარნი თავიანთ კარჩაკეტილსა და უბადრუკ წრეებს შეჰხარიან, მარტოოდენ თავიანთი მიდრეკილებების, თავიანთი სიყვარულისა თუ სიძულვილის ამარა შთენილნი.
აი, რა მოსდევს შედეგად იმას, რომ ზურგს გაქცევენ სიცოცხლის წყაროს, სამყაროს ერთადერთ ჭეშმარიტ შემოქმედს და არსთა გამრიგეს, რათა თავიანთი ქედმაღლობით აღძრულნი მთელის ერთობას განუდგნენ და მის ნაცვლად ნაწილის მოჩვენებითი მთლიანობა და ერთიანობა აღიარონ. ქედმოდრეკილი ღვთისმოსაობა - აი, ერთადერთი გზა, რომლითაც უკანვე გიბრუნდებიან, და შენ გვწმენდ ჩვენი უკეთური ჩვევებისაგან, კეთილმოწყალე და მლმობელი იმათ მიმართ, ვინც თავის ცოდვებს აღიარებს შენს წინაშე; ყურში ჩაგესმის ბორკილდადებულთ ზრიალი და ჩვენივე ხელით დაგებულ ბორკილებისაგან გვათავისუფლებ, მაგრამ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ შენს წინააღმდეგ არ აღვმართავთ ყალბი თავისუფლების რქას [49], მეტის მოხვეჭის ხარბად მოსურნენი, ყველაფრის დაკარგვა რომ გვემუქრება, და ჩვენივე საკუთრების უფრო მეტად მოყვარენი, ვიდრე გვიყვარხარ შენ - ჩვენი საერთო სიკეთე.
_________________________________
[45] - მათე, XXII, 37-39; მარკ. XII, 30-31.
[46] - შდრ. I იოანე, II, 16.
[47] - იგულისხმება ათი მცნება (გამოს. XX, 2-17), ღმერთმა რომ მისცა მოსეს („დეკალოგი“ - „ათსიტყვედი“). აქედან პირველი სამი განსაზღვრავს ადამიანის დამოკიდებულებას ღმერთის მიმართ, ხოლო დანარჩენ შვიდში „გადმოცემულია, როგორ უნდა ცხოვრობდნენ ადამიანები ერთმანეთს შორის. შევუერთოთ ესენი პირველ სამს, თუ გვსურს ახალი საგალობელი ვიგალობოთ ათსიმიან ფსალმუნზე“ (ნეტარი ავგუსტინე, „ქადაგებანი“, 9,5,6).
[48] - მოციქ. საქმ. IX, 5.
[49] - იხ. ფსალმ. 74, 5-6.
17. ამდენი ცოდვის, დანაშაულისა და უსამართლობისაგან უნდა განვასხვავოთ იმათი შეცოდებანიც, ვინც ნელ-ნელა მიიწევს წინ სიქველის გზაზე. თუ მართებულად განვსჯით, მათ ხშირად ჰგმობენ სრულქმნილების თვალსაზრისით, თუმცა, იმავდროულად, კიდევაც აქებენ ხოლმე, რადგანაც სამერმისოდ კეთილი ნაყოფის გამოღებას გვპირდებიან, როგორც მწვანედ მოღაღანე ჯეჯილი გვპირდება უხვ მოსავალს. ზოგიერთი საქციელი შეცდომასა თუ დანაშაულს ჰგავს, მაგრამ ცოდვად კი არ ჩაითვლება, ვინაიდან არც შენ შეურაცხგყოფს, უფალო ღმერთო ჩემო, და არც საზოგადოებას. ასე მაგალითად, როცა კაცი, თავისი დროის მოთხოვნებისა თუ ვითარების შესაბამისად, გამალებით იძენს საარსებოდ აუცილებელ საგნებს, ვის შეუძლია დაბეჯითებით ამტკიცოს, რომ მაინცდამაინც სიხარბეა ამის მიზეზი? ან კიდევ, როცა კანონიერი ხელისუფალნი გამოსწორების მიზნით სჯიან ვინმეს, ვერ ვიტყვით, თითქოს ამ სიმკაცრეს საფუძვლად ედოს იმის სურვილი, რომ რაიმე ავნონ განსასჯელს.
ვინ მოსთვლის, რამდენ საქციელს საგმობად და საძრახისაც მიიჩნევს ხალხი, შენი მოწმობით კი იგივე საქციელი მოსაწონია, მაშინ როდესაც ესა თუ ის საქციელი, შენი მოწმობით საძრახისად რომ შეგირაცხავს, ხალხის თვალში საქები ჩანს. ეს იმიტომ, რომ ერთი და იგივე საქციელი ხშირად სულ სხვადასხვა სახით წარმოგვიჩნდება, ხოლო იმისი ფარული ზრახვა, ვინც ეს საქციელი ჩაიდინა, ისევე, როგორც ცალკეულ გარემოებათა დამთხვევა, ჩვენთვის სრული იდუმალებითაა მოცული.
მაგრამ როცა შენ მოულოდნელად რაღაც უჩვეულო და უცნაური საქმის ჩადენას ბრძანებ, იმდენად უცნაურისა, რომ უწინ თვითონვე კრძალავდი მას, და დროებით საიდუმლოდ ინახავ შენი ბრძანების მიზეზს, ბრძანებისა, რომელიც შესაძლოა, კიდევაც ეწინააღმდეგებოდეს ადამიანთა მოცემული საზოგადოების ცხოვრების წესს, ვის შეუძლია ეჭვი შეეპაროს იმაში, რომ შენი ბრძანება უნდა შესრულდეს? რადგანაც მხოლოდ ის საზოგადოებაა სამართლიანი, რომელიც შენს ბრძანებას ასრულებს. ნეტა მათ, ვინც იციან, რომ სწორედ შენა ხარ ამ ბრძანების გამცემი. ვინაიდან შენი მსახურნი ყველაფერს აკეთებენ იმისთვის, რათა გვიჩვენონ, რა არის საჭირო სადღეისოდ და რა - სამერმისოდ.
18. მე კი არ ვიცოდი ეს და ამიტომაც დავცინოდი შენს წმიდა მსახურთა და წინასწარმეტყველთ. მაგრამ რა შედეგი გამოიღო ამ სიცილმა? მხოლოდ ის, რომ თვითონვე ამიგდე საცინად: თანდათანობით და ნელ-ნელა მიმიყვანეს ყოვლად უაზრო რწმენამდე; ასე მაგალითად, მარწმუნებინეს, რომ მოწყვეტილი ლეღვი ტირის, ისევე, როგორც ლეღვის ხე, და ორივენი რძისნაირ ცრემლებს აფრქვევენ; ხოლო თუ რომელიმე „წმიდანი“ შეჭამს ამ ლეღვს, მისი საკუთარი კი არა, სხვისი დამნაშავე ხელით მოწყვეტილს, შეჭმული ხილი მის შიგანს შეერევა, ლოცვისას სლოკინს დააწყებინებს და პაწაწინა ანგელოსებს, ან, უფრო სწორად, ღვთაების ნაწილაკებს ამოაბოყინებს [50]; უზენაესი და ჭეშმარიტი ღვთაების ეს ნაწილაკები სამუდამო ლეღვში ჩარჩებოდნენ, „წმიდა რჩეულთ“ [51] რომ არ გაეთავისუფლებინათ თავიანთი კბილებით და ნაწლავებით.
მე უბედურსაც მწამდა, რომ მიწის ნაყოფთა მიმართ უფრო მოწყალე უნდა იყო, ვიდრე ადამიანების მიმართ, ვისთვისაც ისინი მწიფდებიან. და თუ მშიერი (რა თქმა უნდა, არა მანიქეველი) ორიოდე ლუკმასა მთხოვდა, ჩემის აზრით, ყოველი ლუკმისათვის იმის ღირსი ვიყავი, რომ სიკვდილით დავესაჯეთ [52].
_________________________________
[50] - როგორც ნეტარი ავგუსტინეს თხზულებებიდან ქვემოთ მოტანილი ნაწყვეტები გვიჩვენებს, ეს იყო მართლაც „ყოვლად უაზრო რწმენა“: „თქვენ (მანიქეველები) ამბობთ, რომ ნაყოფი ტკივილს განიცდის, როცა წყვეტენ, ჭრიან, ხეხავენ, ხარშავენ ან ჭამენ“ („ფაუსტუსის წინააღმდეგ“, 6,4). „ისინი ამბობენ, რომ კაცს უჯობს მევახშე იყოს, ვიდრე მიწის მუშაკი: ვინც ვახშით იძლევა სესხს, „სინათლის ჯვარს“ არ აზიანებს, მიწის მუშა კი დიახაც აზიანებს მას. შენ იტყვი, ეგ რა „სინათლის ჯვარიაო“? ეს, მათი მტკიცებით, ღმერთის ნაწილაკებია, ტყვედ ჩავარდნილნი იმ ბრძოლაში (იხ. შენ. 25, - ბ.ბ.) და შემდეგ მთელს სამყაროში მიმოფანტულნი: ისინი ხეებშიც არიან, ბალახშიც, ნაყოფშიცა და მარცვლეულშიც. ღვთის ნაწილაკებს ჭრის, ვინც ყანასა ხნავს; ღვთის ნაწილაკებს ჭრის, ვინც მიწიდან გლეჯს ბალახს; ღვთის ნაწილაკებს ჭრის, ვინც ნაყოფს წყვეტს ხიდან“ („ფსალმუნთათვის“, 140,12). „თუ ნაყოფს საზრდოდ სთავაზობენ „წმიდანებს“, ამ უკანასკნელთა სიწმინდის, ლოცვისა და ფსალმუნთა გალობის წყალობით, ეს ნაწილაკები თავისუფლდებიან და თავიანთ სამეფოს უბრუნდებიან“ („მანიქეველთა ზნეობისათვის“, 15,36; „მწვალებლობისათვის“, 45). „თქვენ გულხელდაკრეფილნი უცდით, თუ როდის დაგაპურებთ „წმიდანებს“ რომელიმე „მსმენელთაგანი“ (იხ. შენ. 25 - ბ.ბ.), დანით თუ ნამგლით აღჭურვილი ბაღჩაში რომ გარბის და, გოგრების მკვლელი, მათ ცოცხალ გვამებს მოგართმევთ“ („ფაუსტუსის წინააღმდეგ“, 6,4).
[51] - „მანიქეველთა ეკლესია „რჩეულთა“ და „მსმენელთაგან“ შედგებოდა. „რჩეულთა“ იერარქიას აგვირგვინებდა „მთავარნი“, რომელსაც მოსდევდა თორმეტი „მაგისტრი“; მათ მოჰყვებოდა „მაგისტრებს“ დაქვემდებარებული სამოცდათორმეტი ეპისკოპოსი, რომლებსაც ექვემდებარებოდნენ მღვდლები და, ბოლოს, - დიაკვნები“ (პ.დე ლაბრიოლის შენიშვნა, დასახ. გამოც. გვ.60).
[52] - თუკი მანიქეველი არამანიქეველს სამოწყალოდ მიაწვდიდა პურს, ეს, მანიქეველთა აზრით, იმას მოასწავებდა, რომ „სინათლის ნაწილაკები“ კიდევ უფრო ღრმად დანთქმულიყვნენ მატერიის პირქუშ დილეგში. ნეტარი ავგუსტინე ჰკიცხავდა მათ გულმოწყალების ამგვარი შეზღუდვისათვის („მანიქეველთა ზნეობისათვის“,15,36).
19. და შენ „ზეცით ჩამომიწოდე ხელი“ [53], ჩამომიწოდე და ამ უკუნეთიდან „აიტაცე ჩემი სული“ [54], როცა საბრალო დედაჩემი, შენი ერთგული მხევალი, უფრო მწარედ დამტიროდა შენს წინაშე, ვიდრე მკვდარ შვილებს დასტირიან სვეგამწარებული დედები. რადგანაც თავისი რწმენისა და შენგან ნაბოძები სულის წყალობით თვალნათლივ ხედავდა ჩემს სიკვდილს; და შენ შეისმინე მისი გოდება, უფალო, შეისმინე და ზიზღით არ დახედე მის ცრემლებს, ღაპაღუპით რომ აფრქვევდა და უხვად რწყავდა მიწას ყოველგან, სადაც მულხმოყრილი ლოცულობდა და შეწევნად გევედრებოდა. დიახ, შენ შეისმინე მისი გოდება. მაშ, ვინ მოუვლინა ის სიზმარი, რომელმაც ისეთნაირად ანუგეშა იგი, რომ, ბოლოს და ბოლოს, დათანხმდა ერთ ჭერქვეშ გვეცხოვრა და ერთადვე გვესადილა, რაზედაც დიდხანს ცივ უარს მეუბნებოდა, ჩემი საშინელი ცთომილებითა და ღვთისმგმობლობით შეძრწუნებული. ესიზმრა, ვითომ ფიცარზე მდგარს მიუახლოვდა უცხო ჭაბუკი, სახეზე ნათელი რომ გადასდიოდა, და ღიმილით უთხრა უსასოოსა და ურვილს, რა გაწუხებს, ან ყოველდღე ასე გულამოსკვნით რატომ ტირიო; თანაც ისეთი იერი ჰქონდა, თითქოს ამბის გაგება კი არ სურდა, არამედ უნდოდა ნუგეში ეცა მისთვის. დედაჩემმა მიუგო, შვილი მეღუპება და იმას დავტირიო. ჭაბუკმა ურჩია, დამშვიდდი, ცრემლი შეიშრე, ყურადღებით დაუკვირდი და დაინახავ, რომ სადაც შენა ხარ, იქვე იქნება შენი შვილიცო. დედაჩემი შემობრუნდა და დაინახა, რომ მის გვერდით ვდგავარ, იმავე ფიცარზე.
ვინ მოუვლინა ეს სიზმარი, თუ არა შენ, მოწყალედ რომ მიაყურადე მისი მგლოვიარე გულის ფეთქვას, ღმერთო, კეთილო და ყოვლისმძლეო, ისე რომ ზრუნავ ყველა ჩვენგანზე, თითქოს სხვა საზრუნავი არა გქონდეს რა, და თავს დაჰკანკალებ როგორც თვითულს ცალ-ცალკე, ისე სუყველას ერთად.
20. ან ეს როგორღა მოხდა? როცა თავისი სიზმარი მიამბო, მე შევეცადე ჩემებურად განმემარტა ჩვენების აზრი და ვუთხარი, სასოს ნუ წარიკვეთ, სადაც მე ვარ, შენც იქვე იქნები-მეთქი; დედაჩემი არც კი შეყოყმანებულა, ისე მომიგო: „არა, მე ეგ როდი მეუწყა - სადაც ის, იქაც შენაო, არამედ, პირიქით, სადაც შენა ხარ, იქვე იქნება ისიცო“.
აღსარებას გეუბნები, უფალო: თუ მეხსიერება არ მღალატობს, ვინ იცის, რამდენჯერ მიამბნია ეს სიზმარი, - შვილზე თავგადაკლული დედაჩემისათვის შენს მიერ გაცემული პასუხი. რახან ჩემმა ყალბმა, მაგრამ საკმაოდ დამაჯერებელმა განმარტებამ ვერ შეაცბუნა, არამედ მაშინვე იგულისხმა ის, რაც უნდა ეგულისხმა, და რასაც მე მის პასუხამდე, რა თქმა უნდა, ვერ ვგულისხმობდი, - ამან კიდევ უფრო გამაოგნა, ვიდრე საკუთრივ სიზმარმა, რომლითაც ღვთისმოსავ ქალს დიდი ხნით ადრე ეუწყა მომავალი სიხარული და ნუგეში დღევანდელი გლოვის სანაცვლოდ.
და მაინც, ცხრა წელს კიდევ „ვგორავდი ამ ბინძურ წუმპეში“ [55] და ცთომილების წყვდიადში ვიყავ დანთქმული. ვინ მოთვლის, რამდენჯერ მიცდია წამოდგომა, მაგრამ უფრო მძიმედ ვენარცხებოდი ძირს. დედაჩემი კი, ეს წმინდა ქვრივი, ღვთისმოსავი და მოკრძალებული, ერთ-ერთი იმათთაგანი, ვინც ასე გიყვარს, უფალო, იმედით გამხნევებული, მაგრამ მაინც გამუდმებით მკვნესარე და მგლოვიარე, ლოცვისას კვლავაც დასტიროდა გზააბნეულ შვილს და ჩემს თავს გავედრებდა, უფალო. და „მოაღწია შენამდე მისმა ვედრებამ“ [56], თუმცაღა შენვე ინებე, რომ კიდევ დიდხანს მეყიალა და მებოდიალა ამ უკუნეთში.
_________________________________
[53] - ფსალმ. 143, 7.
[54] - ფსალმ. 85, 13.
[55] - ფსალმ. 68, 3.
[56] - ფსალმ. 87, 3.
21. იმხანად სხვა პასუხიც გამეცი, რომელსაც დღემდე ინახავს ჩემი მეხსიერება. ბევრ რამეს დუმილით ვუვლი გვერდს, რადგანაც მინდა სასწრაფოდ გადავიდე იმაზე, რასაც მოითხოვს აღსარება შენს მიმართ, ბევრი რამე კი საერთოდ აღარ მახსოვს.
დიახ, სხვა პასუხიც გამეცი შენი მღვდელმსახურის - ერთი ღირსეული ეპისკოპოსის პირით, რომელიც ეკლესიაში იყო აღზრდილი და საღმრთო წერილში ღრმად განსწავლული. ერთხელ დედაჩემმა სთხოვა, რა იქნება, ჩემს შვილს გაესაუბრო, იქნებ თვალი აუხილო და ზურგი აქციოს ბოროტებას, რათა სიკეთის გზას დაადგესო. ეპისკოპოსი საუბარს როგორ დაამადლიდა ვინმეს, თუკი მისი გამოსწორების იმედი ჰქონდა, მაგრამ ამჯერად უარი უთხრა დედაჩემს, და, როგორც უკვე გვიან მივხვდი, გონივრულადაც მოიქცა. ასე მიუგო, გამოსწორების მაგივრად გაკერპდება, რადგანაც მწვალებლობა ახალი ხილია მისთვის, თავი მოაქვს ერეტიკოსობით და, როგორც შენ თვითონ მითხარი, ვინ მოსთვლის, რამდენი მიამიტი სული აცთუნა თავგზაამბნევი შეკითხვებითო; თავის ნებაზე მიუშვი და მხოლოდ ღმერთს შეავედრე: რახან კითხვა ჰყვარებია, თვითონვე მიხვდება, რაოდენ საშინელია ეს მკრეხელობა და ღვთისმგმობლობაო. და იქვე დასძინა, დედაჩემიც მანიქეველებმა აცთუნეს და ჯერ კიდევ სულ პატარა ვიყავი, როცა მათ მიმაბარა აღსაზრდელადი; მანიქეველების მიერ დაწერილი თითქმის ყველა წიგნი წავიკითხე და ბევრი ჩემი ხელითაც გადავწერე, ასე რომ, ყოველგვარი ჩიჩინისა და შეგონების გარეშეც მივხვდი, რომ ამ უკეთურთა სექტას უნდა გაექცე, და მეც გავიქეციო.
მიუხედავად ამისა, დედაჩემი მაინც ვერ დამშვიდდა და უფრო დაჟინებითა და ცრემლების ფრქვევით დაუწყო თხოვნა, იქნებ მაინც გაესაუბრო და რამე შეაგნებინოო. მაშინ, ცოტა არ იყოს, გაღიზიანებულმა ეპისკოპოსმა უთხრა: გეყოფა, ახლა კი წადი, როგორც შენ ცოცხალზე გხედავ, ისე შვილზე ამნაირად გადამკვდარი დედის ძე არ წარწყმდებაო.
დედაჩემი ხშირად მიმეორებდა ეპისკოპოსის ნათქვამს და მეუბნებოდა, ეს სიტყვები რომ გავიგონე, ისეთი განცდა მქონდა, თითქოს ციდან ჩამომესმაო.
თარგმნა და კომენტარები დაურთო ბაჩანა ბრეგვაძემ