წიგნი მეთორმეტე

I

1. ოჰ, როგორ ჭმუნავს ჩემი გული, უფალო, ჩემი ცხოვრების სიგლახაკეში, როცა კარს მიკაკუნებენ შენი საღმრთო წერილის წმიდა სიტყვები. აი, რატომაა, რომ ადამიანური გონების სიმწირე უმეტესწილად მაღალფარდოვანი სიტყვების გარსში ეხვევა. ძიება უფრო სიტყვაუხვია, ვიდრე მიკვლევა; თხოვნა უფრო გაჭიანურებულია, ვიდრე მისი დაკმაყოფილება; ხელი, რომელიც აკაკუნებს, უფრო მაშვრალია, ვიდრე ხელი, რომელიც იღებს. მაგრამ ჩვენ მოგვეცა აღთქმა: ვინ შესძლებს მის გაქარწყლებას? „თუკი ღმერთი ჩვენს მხარესაა, მაშ, ვინღაა ჩვენს წინააღმდეგ?“ ^[1] „ითხოვდეთ და მოგეცემათ, ეძებეთ და ჰპოვებთ; დააკაკუნეთ და გაგიღებენ. რადგან ყველა მთხოვნელს მიეცემა, მძებნელი ჰპოვებს, და ვინც აკაკუნებს, გაუღებენ“ ^[2]. აი, შენი აღთქმანი, და ვინ შეუკრთება სიცრუეს, როცა თვით ჭეშმარიტება აღგვითქვამს ამას?

_________________________________

II

2. შენს წინაშე ვაღიარებ ჩემი ენის უბადრუკობას, რადგანაც შენ შეჰქმენი ცა და მიწა; ეს ცა, რომელსაც ვუმზერ, და ეს მიწა, რომელსაც ვქელავ; მისი ნაწილია ეს მიწაც, თან რომ დავატარებ ^[3]. შენა ხარ ყოველივე ამის შემოქმედი.

მაგრამ სადაა, უფალო, „ზეცა ზეცისა“, რომლისთვისაც ითქვა ფსალმუნში: „ზეცა ზეცისა - უფალს, ხოლო ქვეყანა მისცა ადამის ძეთ“ ^[4] სადაა ეს ცა, რომელსაც ვერ ვჭვრეტთ, და რომლის წინაშე ყველაფერი, რასაც კი ვჭვრეტთ, მხოლოდ მიწაა? რადგან ეს სხეულებრივი სამყარო, რომლის ფუძეცაა ჩვენი დედამიწა, მთლიანად როდია შემკული სრულყოფილი მშვენიერებით, მაგრამ თვით მის უკანასკნელ ქმნილებებსაც კი თავისებური ხიბლი მოსავს. თუმცა, რომ ავიღოთ ეს უხილავი ცა, მასთან შედარებით თვით ჩვენი ცაც კი მხოლოდ მიწაა. ასე რომ, ეს ორივე უზარმაზარი სხეული - დედამიწაც და ხილული ცაც, სხვა არა არის რა, თუ არა მიწა, ჩემთვის უცნობსა და უხილავ ცასთან შედარებით, რომელიც უფალს ეკუთვნი და არა ადამის ძეთ ^[5].

_________________________________

III

3. ხოლო ეს „მიწა უსახო იყო და უდაბური“ ^[6]; არ ვიცი, რა იყო ეს უსასრულო უფსკრული, რომელსაც თავს არ ადგა არავითარი ნათელი; მას ჯერ კიდევ არ ჰქონდა სახე, და ამიტომაც დაიწერა შენი ბრძანებით: „ბნელი იდო უფსკრულის თავზე“ ^[7]. მერედა, რას ნიშნავს ეს ბნელი, თუ არა იმას, რომ არ იყო ნათელი? ^[8] კი მაგრამ, რომ ყოფილიყო, სად იქნებოდა იგი? ალბათ, ყოვლის ზემოთ, ყველაფრის მანათობელი. და რაკი ის ჯერ კიდევ არ იყო, რას მოასწავებს ბნელის არსებობა, თუ არა ნათლის არარსებობას? მაშასადამე, უფსკრულის თავზე ბნელი იდო, რადგან არ სუფევდა ნათელი. ბგერისა არ იყოს: სადაც ის არ ხმიანებს, იქ მდუმარებაა. მაგრამ რას ნიშნავს - „იქ მდუმარებაა“, გარდა იმისა, რომ იქ ჩქამიც არ ისმის?

განა შენ არ დამოძღვრე, უფალო, ეს სული ^[9], აღსარებას რომ გეუბნება? განა შენ არ შემაგონე, რომ სანამ სახესა და განსაზღვრულობას მიანიჭებდი ამ უსახო მატერიას ^[10], არაფერი არ იყო - არც ფერი, არც ფიგურა, არც სხეული, არც სული? და მაინც, ეს არ იყო სრული „არარა“" იყო რაღაც უსახო, ყოველგვარი სახეს მოკლებული ^[11].

_________________________________

IV

4. მაშ, რა სახელი უნდა დარქმეოდა ამ „არარას“, რათა ის გასაგები გამხდარიყო თვით ყველაზე ნაკლებად გამჭრიახი გონებისათვის? რა თქმა უნდა, ძალზე მარტივი და ჩვეულებრივი სახელი. მერედა სად, სამყაროს რომელ ნაწილში შეიძლება მოიძებნოს რამე ისეთი, უფრო მეტად რომ უახლოვდებოდეს სახის ყოველგვარი უქონლობას, ვიდრე მიწა და უფსკრული? რაკიღა ქმნილების უდაბლეს საფეხურზე დგანან, ცხადია, ნაკლებ მშვენიერნი არიან, ვიდრე მათ ზემოთ მდგომი ყველა მნათი და მბრწყინავი სხეული. მაშ, რატომ არ უნდა ვირჩიო იმ უსახო მატერიის აღსანიშნავად, რომელიც შეჰქმენ თავდაპირველად, რათა შემდეგ მისგან შეგექმნა მშვენიერებით შემკული მთელი სამყარო, დიახ, რატომ არ უნდა ვირჩიო მის აღსანიშნავად კაცთათვის ისე კარგად ნაცნობი სიტყვები, როგორიცაა „მიწა უსახო იყო და უდაბური?“ ^[12].

_________________________________

V

5. ხოლო როდესაც აზრი ეძებს, რა შეიძლება „მოიხელთოს“ ამ უსახო მატერიაში, მაშინ ის ასე ესიტყვება საკუთარ თავს: „ეს რაღაც გონით საწვდომი კი არ არის, როგორც სიცოცხლე ან სამართლიანობა, რაკიღა სხეულთა მატერიაა; მაგრამ მას ვერც გრძნობით აღიქვამ, რადგან იმაში, რაც „უსახოა და უდაბური“, არც რამის დანახვა შეიძლება და არც აღქმა“ ^[13]. ასე რომ ესიტყვება საკუთარ თავს, მაშ, რაღას ესწრაფის აზრი კაცისა? იცოდეს ისე, რომ არ ესმოდეს, თუ არ ესმოდეს და ისე იცოდეს?

_________________________________

VI

6. მე კი, უფალო, ნეტა შემეძლოს ბაგით და კალმით ვაღიარო შენს წინაშე ყველაფერი, რაც ამ მატერიის თაობაზე გისწავლებია ჩემთვის! ადრეც გამიგია მისი სახელი, მაგრამ არ მესმოდა მისი არსი, რადგანაც იმ ხალხისაგან გამიგია, ვისაც ასევე არ ესმოდა იგი ^[14]. ვცდილობდი აზრით წარმომედგინა მისი სხვადასხვა სახის უსასრულო სიმრავლე, და, მაშასადამე, თვით მას როდი წარმოვიდგენდი. ჩემი სული უგზო-უკვლოდ დაბორიალობდა ერთმანეთში უთავბოლოდ ალუფხულ, ამაზრზენ და საზარელ სახეთა შორის; მაგრამ, ასეა თუ ისე, ესენი მაინც სახენი იყვნენ. უსახოს იმას კი არ ვუწოდებდი, რასაც არანაირი სახე არ ჰქონდა, არამედ იმნაირი სახის მქონეს, რომელსაც - თვალნათლივ რომ წარმომჩენოდა, - შემკრთალნი გაერიდეოდნენ ჩემი გრძნობები, როგორც რაღაც უჩვეულოსა და უაზროს, თვითონ კი, ადამიანური სისუსტის გამო, თავგზააბნეული დავრჩებოდი.

ის, რასაც მე წარმოვიდგენდი, სრულიად უსახო კი არ იყო, არამედ მხოლოდ უსახური, სხვა, უფრო ლამაზ ფორმებთან შედარებით. საღი აზრი მკარნახობდა, ყოველგვარი სახის ნატამალიც კი უკუმეგდო, თუკი რაღაც სრულიად უსახოს წარმოდგენას მოვისურვებდი. მაგრამ მე არ შემეძლო ეს ^[15]. სრულიად უსახოს უმალ არარსებულად მივიჩნევდი, ვიდრე აზრით წარმოვიდგენდი რაღაც საშუალოს „სახესა“ და „არარას“ შორის; ეს არც სახე უნდა ყოფილიყო და არც არარა, ერთგვარი უსახო არსი, თითქმის არარა.

მაშინ ჩემი გონება უკვე აღარას ჰკითხავდა ჩემსავე წარმოსახვას, სავსეს სახის მქონე სხეულთა ხატებებით, თვითნებურად რომ ცვლიდა, აჯგუფებდა და ასხვაფერებდა მათ. მთელი ჩემი ყურადღება ახლა უკვე თვით სხეულებზე იყო გადატანილი, უფრო გულმოდგინედ ვაკვირდებოდი მათ ცვალებადობას: ვხედავდი, რომ არცერთი არ რჩებოდა იმად, რაც იყო, და იქცეოდა იმად, რაც არასოდეს ყოფილა. ჩემი ვარაუდით, თვით ეს გადასვლა ერთი სახისა მეორეში რაღაც უსახოს მეშვეობით ხდებოდა ^[16], და არა სრული არარაობის წყალობით ^[17]. ამიტომაც მოვისურვე დანამდვილებით გამეგო ეს და არა მხოლოდ მევარაუდა.

მაგრამ ჩემმა ხმამ და კალამმა შენს წინაშე სრულადაც რომ აღიაროს ყველაფერი, რაც ამ საკითხის კვლევისას გამიმჟღავნე და ამისხენი, რომელ ჩემს მკითხველს ეყოფა მოთმინება ბოლომდე მომისმინოს? მაგრამ ჩემი გული კვლავინდებურად მოგაგებს პატივს და გალობით გიძღვნის ქებას იმის გამო, რისი გადმოცემის ძალის არ შესწევს.

ამრიგად, ცვალებადობას თვით თავისი ცვლადობის გამო შეუძლია მიიღოს ყველა ის სახე, რასაც ერთიმეორის მიყოლებით იმოსავენ ცვლადი საგნები ^[18]. მაგრამ რა არის ეს? სული? სხეული? ან იქნებ, სულისა თუ სხეულის ერთგვარი სახესხვაობა? რომ შეიძლებოდეს მასზე გვეთქვა: „არარაობა, რომელიც არის რაობა“, ანდა „არის ის, რაც არ არის“ ^[19], - მაშინ მე ვიტყოდი ამას. და მაინც, ის რაღაცნაირად უნდა არსებულიყო, რათა, ასე თუ ისე, ხილული და ჩვენთვის ჩვეული სახე მიეღო.

_________________________________

VII

7. მერედა, საიდან იღებს დასაბამს ეს „რაღაცნაირად უნდა არსებულიყო“, თუ არა შენგან, რომლისგანაც წარმოსდგება ყველაფერი, რაც კი არსებობს? მაგრამ რაც უფრო ნაკლებად გგავს შენ, მით უფრო მეტად დაშორებულია შენგან; თუმცა აქ სივრცეს როდი ეხება საქმე.

უფალო, შენ არა ხარ ხან ერთი და ხან მეორე; ვერც იმას ვიტყვით, რომ ხან ასე ხარ და ხან ისე, არამედ უკუნისიდან უკუნისამდე ერთი და იგივე ხარ, ერთი და იგივე, ერთი და იგივე, - წმიდაო, წმიდაო, წმიდაო უფალო ^[20], შენ, ყოვლად ძლიერმა, შეჰქმენი რაღაც „არარაისგან“ ^[21] იმ „დასაბამით“, რომელიც შენმიერია, შენი სუბსტანციისაგან ნაშობი შენივე სიბრძნით შეჰქმენი.

შენ შეჰქმენი ცა და მიწა ^[22], მაგრამ შენ საკუთარი სუბსტანციით როდი შეგიქმნია ისინი, თორემ შენი ქმნილება შენი მხოლოდშობილი ძისა და, მაშასადამე, თვით შენი სწორიც იქნებოდა. მაგრამ ყოვლად დაუშვებელია, რომ შენი სწორი იყოს ის, რაც თვით შენგან არ წარმომდგარა. ხოლო შენს გარდა, ღმერთო, ერთარსება სამებავ და სამპიროვანო ერთობავ, არაფერი ყოფილა, რისგანაც შეგეძლო სამყაროს შექმნა. ამიტომა „არარაისგან“ შეჰქმენი ცა და მიწა, რაღაც დიადი და რაღაც მცირე, რადგანაც ყოვლისმძლე ხარ და კეთილი; ამიტომ კეთილადვე შეჰქმენ ყოველი: დიადი ცაც და მცირე მიწაც. დიახ, შენ იყავი და ის „არარა“, რომლისგანაც შეჰქმენი ცა და მიწა: ეს ორი სხეული, რომელთაგანაც ერთი ახლოა შენთან, მეორე კი - „არარასთან“; ერთი, რომელზე უზენაესიც ხარ; მეორე, რომლის უდაბლესი არა არის რა.

_________________________________

VIII

8. შენია, უფალო, „ზეცა ზეცისა“, ხოლო მიწა, რომელიც მიეცი „ადამის ძეთ“ ^[23], და რომელსაც შეიძლება ვხედავდეთ და ვეხებოდეთ კიდეც, ისეთი როდი იყო, როგორსაც დღეს ვხედავთ და ვეხებით. არა, უხილავი იყო და უდაბური, ანუ უფსკრული, რომელსაც თავს არ ედგა ნათელი: „და ბნელი იყო უფსკრულზე“ ^[24], ესე იგი, უფსკრულს ზემოთ უფრო ბნელოდა, ვიდრე თვით უფსკრულში. რადგან აწ უკვე ხილულ წყალთა უფსკრულშიც კი კიაფობს ერთგვარი ნათელი, რომელსაც ასე თუ ისე, შეიგრძნობენ თევზები და ფსკერზე მძრომი ქვეწარმავალნი. მაგრამ მაშინ, პირველქმნის ჟამს, ყველაფერი თითქმის მთლიანად „არარა“ იყო, რადგანაც არავითარი სახე არ ჰქონდა, თუმცაღა უკვე შეეძლო გარკვეული სახის მიღება.

ამრიგად, უფალო, უსახო მატერიისაგან შეჰქმენ სამყარო ^[25]; სრული „არარაისაგან“ შეჰქმენი თითქმის „არარა“, რათა შემდეგ ამ უკანასკნელისაგან შეგექმნა ის სიდიადე, რასაც ესოდენ განცვიფრებით ვუცქერით დღეს ადამის ძენი. მართლაც ასე საოცარია ხილული ზეცა, ეს მყარი წყალსა და წყალს შორის, რომელსაც ნათლის შექმნიდან მეორე დღეს უბრძანე - „იყავნ“, და იქმნა ასე ^[26]. ამ მყარს შენ უწოდე ცა ^[27], მაგრამ ცა მიწის და ზღვისა, რომელნიც შეჰქმენი მესამე დღეს ^[28], ხილული სახე რომ მიანიჭე უსახო მატერიას, ყველა დღეზე უწინარეს შექმნილს. ცაც ყველა დღეზე უწინარეს შეჰქმენი, მაგრამ მხოლოდ „ზეცა ზეცისა“, რადგანაც თავდაპირველად შენ შეჰქმენი ცა და მიწა.

ხოლო შენს მიერ შექმნილი ეს მწია უსახო მატერია იყო, „უხილავი, უდაბური, და ბნელი იყო უფსკრულის თავზე“. ამ უხილავი, უდაბური და უსახო მიწისაგან, ამ თითქმის „არარაისგან“, შეჰქმენი ყოველივე ის, რაც ამ ცვლად სამყაროს შეადგენს ^[29], მაგრამ მყარად როდი დგას იგი, ეს განსახიერება ცვალებადობისა; სწორედ ეს გვაძლევს საშუალებას შევიგრძნოთ და აღვრიცხოთ დრო, რადგანაც ეს უკანასკნელი საგანთა ცვალებადობისგან იღებს დასაბამს ^[30]: მრავალფეროვანია სახეთა დაუსრულებელ ცვალებადობაში ის, რაც ზემოხსენებული უხილავი მიწისაგან წარმოიქმნა.

_________________________________

IX

9. ამიტომ როცა იხსენებს სული, შენი მსახურების მოძღვარი, რომ შენ თავდაპირველად შეჰქმენი ცა და მიწა, დროის თაობაზე დუმს და კრინტსაც არა სძრავს დღეების გამო. და მართლაც, ზეცა ზეცისა, უწინარეს ყოვლისა რომ შეჰქმენი, არსებითად, სულიერი სამყაროა ^[31], მაგრამ არამც და არამც არ არის შენი თანამარადისი, თუმცა შენს მარადიულობას კია ნაზიარები. უტკბესი განცდა ნეტარებიას, რასაც შენი ჭვრეტა ანიჭებს, ნებას არ აძლევს სახე იცვალოს. დაცემა უცხოა მისთვის; შექმნისთანავე შენთან შერწყმული მარადმედინი დროის მსწრაფლწარმავლობისა და ცვალებადობის მიღმა დგას. ეს რაღაც უსახო, „უხილავი და უდაბური მიწაც“ ასევე დროის მიღმური იყო. სადაც არ არსებობს არავითარი სახე, არავითარი წესრიგი, არც რა მოდის და არც რა მიდის, იქ, რა თქმა უნდა, არც დღეებია და არც დროთა მონაცვლეობა ^[32].

_________________________________

X

10. ო, ჭეშმარიტებავ, ნათელო ჩემი გულისა, დაე, დადუმდეს და ნურაფერს მეტყვის სიბნელე ჩემი! წყვდიადმა შთანმთქა და ბნელმა მომიცვა, მაგრამ თვით იქაც, ღმერთმანი, იქაც კი მიყვარდი. ხელის ფათურით დავბორიალობდი და შენ გიხსენებდი ^[33]. „უკნიდან მომესმა შენი ხმა“ ^[34], რომელიც მიბრძანებდა დავბრუნებულიყავი, მაგრამ ძლივს გავიგონე ჩემი ვნებების გნიასში. და, აი, ახლა ოფლად გაღვრილი და ქანცგაწყვეტილი ვუბრუნდები შენს წმინდა წყაროს. დაე, ნურავინ დამიშლის შევსვა მისი ანკარა და მაცოცხლებელი წყალი. დაე, ჩემშივე ნუ ვპოვებ სიცოცხლეს ჩემსას: ცუდად ვცხოვრობდი და თვითონვე ვიყავი ჩემი სიკვდილი. ახლა კი შენში უნდა გავცოცხლდე. მელაპარაკე და დამმოძღვრე. მე ვირწმუნე შენი წერილი, მაგრამ მისი სიტყვები კვლავაც დიადი საიდუმლოა ჩემთვის.

_________________________________

XI

11. უკვე ხმამაღლა ჩამძახე ჩემს შინაგან ყურში, უფალო, რომ მარადიული ხარ და „ერთადერთს გაქვს უკვდავება“ ^[35], რადგანაც არაფერი იცვლება შენში, არც სახე და არც მოძრაობა ^[36]; არც დროთა სხვაობის მიხედვით ცვალებადობს შენი ნება; რადგანაც ნება, რომელიც ხან ერთს მიელტვის და ხან მეორეს, არ შეიძლება უკვდავი იყოს. ეს ნათელია ჩემთვის „შენს წინაშე“ ^[37] და, დაე, კიდევ უფრო ნათელი გახდეს, რათა მფარავდეს შენი ფრთების ჩრდილი ქედმოდრეკით მდგარს გამოცხადების ნათელში.

ასევე ხმამაღლა ჩამძახე ჩემს შინაგან ყურში, უფალო, რომ ყველა ბუნება და ყველა სუბსტანცია, რომელნიც სხვანი არიან და სულ სხვა ხარ შენ, მიუხედავად ამისა, მაინც არსებობენ და შენს მენილებებად გვევლინებიან. შენმიერი არ არის მხოლოდ ის, რაც არ არსებობს. ნების გადახრას შენგან, ანუ ჭეშმარიტი არსისაგან, იმისკენ, რაც ჭეშმარიტი არსი არ არის, ასევე ვერ მივიჩნევთ შენმიერად ^[38]. ამნაირი გადახრა ცოდვაა და დანაშაული, მაგრამ ვერავითარი ცოდვა ვერას გავნებს და ვერც შენი სამკვიდრებლის წესრიგს დაარღვევს, ვერც ზენა და ვერც ქვენა სოფელში. ეს ნათელია ჩემთვის და, დაე, კიდევ უფრო ნათელი გახდეს, რათა მფარავდეს შენი ფრთების ჩრდილი ქედმოდრეკით მდგარს გამოცხადების ნათელში.

12. კვლავაც ხმამაღლა ჩამძახე ჩემს შინაგან ყურში, უფალო, რომ შენი თანამარადისი არც ის ქმნილებაა, რომლისთვისაც შენა ხარ ერთადერთი სიხარული, შენითა ტკბება თავისი უმანკო სიწმინდით, მარად უცვლელი და წარუვალი, შენი მუდმივი სიახლოვით გაბრწყინებული, შენს ნათელ არსს სიყვარულით შენამსჭვალები ^[39]; ის არც მომავალს მოელის და არც წარსულში გადადის მოგონებებით ^[40].

ნეტარია ეს ქმნილება, თუკი მართლა ასე არსებობს, შენს ნეტარებას ნაზიარები; ნეტარია, რადგანაც მარადიულ მეზობლად ჰყავხარ, შენს მიერ ნათელფენილს. არ ვიცი, რას შეიძლება ვუწოდო უფრო მართებულად უფლის ჩემის „ზეცა ზეცისა“, ვიდრე ამ შენს სამკვიდრებელს, ამ წმიდა გონებას, მარადჟამ რომ ჭვრეტს შენს სიტკბოებას და არავითარ სურვილს არ ამჟღავნებს შენთან განშორებისა, ერთიანსა და წმიდა სულთა თანახმიერს, შენი ქალაქის მოქალაქეებად რომ გვევლინებიან, ქალაქისა, რომელიც არის ამ ჩვენს ცაზე უზენაეს ცაში ^[41].

13. ახლა კი, დაე, შეიცნოს სულმა, რომელიც ასე შორს შეიტყუა ამქვეყნიური ცხოვრების გზაზე ხეტიალმა, რომ თუკი მხოლოდ შენს სწყურიხარ, თუკი „მისივე ცრემლები პურად ექცნენ, დღედაღამ რომ ეუბნებიან: „სად არის შენი ღმერთი?“ ^[42], თუკი მხოლოდ ერთი სურვილი აქვს: „დაემკვიდროს თავისი უფლის სახლში მისი სიცოცხლის ყოველი დღის მანძილზე“ ^[43] (ხოლო რა არის მისი სიცოცხლე, თუ არა შენ? ან რანი არიან შენი დღენი, თუ არა მარადისობა, ისევე, როგორც „შენი წლები, რომლებიც არ დაილევიან. რადგანაც მარად იგივე ხარ?“) ^[44], - დიახ, დაე, შეძლებისდაგვარად შეიცნოს სულმა, რამდენად მაღლა დგას შენი მარადისობა ყოველგვარ დროზე, თუკი თვით შენი სავანის მკვიდრნიც, რომელნიც არასოდეს განგშორებიან სამყაროში სახეტიალოდ, თუმცაღა შენი თანამარადისნი როდი არიან, მაგრამ მაინც არ განიცდიან დროთა არავითარ ცვალებადობას, შენს არსებასთან ურყევი და ურღვევი თანაზიარებით შერწყმულნი.

ეს ნათელია ჩემთვის „შენს წინაშე“, და, დაე, კიდევ უფრო ნათელი გახდეს, რათა მფარავდეს შენი ფრთების ჩრდილი ქედმოდრეკით მდგარს გამოცხადების ნათელში.

14. არ ვიცი, რა უსახო მატერია წარმოიქმნება უმდაბლესი და უკანასკნელი რიგის საგანთა ცვლილებისას. ან ვინ გაბედავს მითხრას, თუ არა გულცარიელმა კაცმა, უგზო-უკვლოდ რომ დაბორიალობს თავისივე წარმოსახვის ქმნილებათა შორის, - დიახ, მის გარდა ვინ გაბედავს მითხრას, რომ დროთა ცვალებადობა შესაძლებელია თვით ყოველგვარი სახის გალევისა და სრული გაქრობის დროსაც, როცა რჩება მხოლოდ უსახო მატერია, რომელიც საშუალებას აძლევს ამა თუ იმ სახეს შეიცვალოს და სხვა სახედ გარდაიქმნას? ეს ხომ სრულიად შეუძლებელია, რადგანაც მოძრაობის მრავალსახეობის გარეშე არ არსებობს დრო, ხოლო იქ, სადაც არ არსებობს არავითარი სახე, რა თქმა უნდა, არც მრავალსახეობა არსებობს.

_________________________________

XII

15. ყოველივე ამის გააზრებისას, რამდენადაც ნებასა მრთავ, ღმერთო ჩემო, შენს კარზე ვაკაკუნებდე, და მოწყალედ მიღებ კიდეც კარს ^[45], - იმ დასკვნამდე მივედი, რომ შენ შეჰქმენი ორი სამყარო, სადაც არ არსებობს დრო, თუმცაღა არცერთი არ არის შენი სამყარო, სადაც არ არსებობს დრო, თუმცაღა არცერთი არ არის შენი თანამარადისი ^[46]: ერთი იმდენად სრულყოფილი, რომ მარადჟამ შენს უწყვეტ ჭვრეტაშია დანთქმული, თითქოსდა ცვალებადი, მაგრამ უცვლელი, გამუდმებით რომ ტკბება შენი უცვლელობითა და მარადიულობით; მეორე კი იმდენად უსახო, რომ მასში არა არის რა ისეთი, ერთი სახიდან რომ გადადიოდეს მეორეში, ან მოძრაობიდან - უძრაობაში, რის შედეგადაც მის წიაღში შეიძლებოდა თავი ეჩინა დროს. მაგრამ სამუდამოდ როდი დაგიტოვებია იგი ყოველგვარი სახის გარეშე, რადგანაც, ყოველი დღის უწინარეს, „თავდაპირველად შეჰქმენი ცა და მიწა“ ^[47], - ეს ორი სამყარო, რომლებზედაც ვლაპარაკობდი.

„ხოლო მიწა უხილავი იყო და უდაბური, და ბნელი იყო უფსკრულის თავზე“ ^[48]. უსახოების ცნებას გვკარნახობენ ეს სიტყვები და მათი აზრის თანდათნობით შეცნობის საშუალებას აძლევენ იმ ხალხს, ვისაც ვერ წარმოუდგნია, რომ სრული უსახოებისასაც კი შეიძლება რაღაცა იყოს. სწორედ ამ უსახოებისაგან წარმოიქმნა სხვა ცა და მიწა, ხილული და მოწესრიგებული; წყალიც თავისი მშვენებით, და, საერთოდ, ყველაფერი, რასაც სამყაროს შემდგომი მოწესრიგებისას მოიხსენიებს საღმრთო წეილი დღეების მითითებით: ყოველივე ეს თავისი თავისებებით ექვემდებარება დროის დინებას, მოძრაობისა თუ ფორმის მოწესრიგებულ ცვალებადობათა სახით.

_________________________________

XIII

16. აი, ჯერჯერობით რა არის გასაგები ჩემთვის, როცა შენი საღმრთო წერილის სიტყვებს ვკითხულობ: „თავდაპირველად ღმერთმა შეჰქმნა ცა და მიწა; ხოლო მიწა უხილავი იყო და უდაბური, და ბნელი იდო უფსკრულის თავზე“; ასე რომ, ერთი სიტყვითაც არაა ნახსენები, რომელ დღეს შეჰქმენი ეს. ჯერჯერობით ჩემთვის გასაგებია, რომ აქ საქმე ეხება „ზეცა ზეცისას“, იმ „გონიერ ზეცას“, სადაც გონება ყველაფერს ერთბაშად შეიცნობს, და არა ნაწილობრივ, ცალ-ცალკე ^[49]; არა „ბუნებრივად“, არა „სარკეში“, არამედ სრულად, გამოცხადებით, „პირისპირ“ ^[50]; ისე კი არა, თითქოს ჯერ ერთს და შემდეგ მეორეს, არამედ, როგორც უკვე ითქვა, ყველაფერს ერთბაშად, დროთა ყოველგვარი მონაცვლეობის გარეშე. ისიც მესმის, რომ აქ იგულისხმება უხილავი და უდაბური მიწა, რომლისთვისაც ასევე უცხოა დროთა ყოველგვარი მონაცვლეობა, რაც განაპირობებს გარკვეულ თანმიმდევრობას - ხან ამას და ხან იმას, რადგან იქ, სადაც არ არსებობს არავითარი სახე, ლაპარაკიც კი ზედმეტია ხან „ამასა“ და ხან „იმაზე“.

ამრიგად, აქ იგულისხმება, ერთის მხრივ, რაღაც დასაბამითვე მოწესრიგებული, ხოლო მეორეს მხრივ, რაღაც სრულიად უსახო. პირველი ზეცაა, მაგრამ „ზეცა ზეცისა“, მეორე კი მიწა, მაგრამ უსახო და უდაბური ^[51]. ამიტომაცაა, რომ, რამდენადაც მესმის, შენი საღმრთო წერილი დღეების მოუხსენიებლად გვაუწყებს: „თავდაპირველად შექმნა ღმერთმა მიწა და ცა“, ხოლო შემდეგ იქვე აზუსტებს, რანაირი მიწა იგულისხმება. და რაკი ცად წოდებული მყარის შექმნას მეორე დღის საქმედა სახავს, ამით გვიმჟღავნებს, რომელი ცა იგულისხმება უწინ დღეების მოუხსენიებლად.

_________________________________

XIV

17. საოცარია შენი სიტყვების სიღრმე! აი, ჩვენს წინაშეა მათი ზედაპირი, რომელიც თითქოს უღიმის ბალღებს, მაგრამ რა საოცარია მათი სიღრმე, ღმერთო ჩემო, რა საოცარი! თრთოლვით ჩავცქერით მას, გულმხურვალე სიყვარულით და კრძალვით! მთელის არსებით მძულს საღმრთო წერილის მტრები. ნეტა ორლესული მახვილით გაგევლო მუსრი მათთვის, რათა აღარსად დარჩენილიყვნენ მისი მოძულენი ^[52]. დიახ, მე მირჩევნია მოკვდნენ ისინი თავიანთი თავისათვის, რათა იცოცხლონ შენთვის!

მაგრამ სხვებსაც მოვუსმინოთ, რომლებიც კი არ გმობენ, პირიქით, აქებენ დაბადების წიგნს: „არა, - ამტკიცებენ ისინი,  - ეს სიტყვები იმ აზრით როდი წარმოუთქვამს სულს ღმრთისას თავისი მსახურის მოსეს პირით, რა აზრითაც შენ მათ განმარტავ, არამედ იმ მნიშვნელობით, როგორითაც ჩვენ განვმარტავთ მათ“ ^[53].

შენ გიხმობ მოწმედ, უფალო ჩვენო, და ასე მივუგებ მათ:

_________________________________

XV

18. თქვენ, ალბათ, მეტყვით, რომ სიცრუეა ის, რაც ჭეშმარიტებამ ხმამაღლა ჩამძახა ჩემს შინაგან ყურში: ჭეშმარიტად მარადიულია შემოქმედი; მისი სუბსტანცია სრულიად უცვლელია დროში ხოლო მისი ნება მისსავე სუბსტანციასთანაა შერწყმული ^[54]. ამიტომაცაა, რომ ხან ერთს როდი მიელტვის და ხან მეორეს, არამედ რაც სურს, ერთხელ და სამუდამოდ სურს და არა სხვადასხვაგვარად, ასე თუ ისე: დღეს ერთი, ხვალ კი მეორე, ანდა ჯერ თითქოს ისა სურს, რაც მანამდე არ სურდა, შემდეგ კი აღარ სურს ის, რაც მანამდე სასრუველად უჩნდა. ამნაირი ნება ცვალებადი ნებაა, მაგრამ არავითარი ცვალებადი არა არის მარადიული: „ხოლო ჩვენი ღმერთი უკუნისამდეა და უკუნითი უკუნისამდე“ ^[55].

ალბათ, სიცრუედ მიიჩნევთ იმასაც, რომ ჭეშმარიტებამ ხმამაღლა ჩამძახა ჩემს შინაგან ყურში: მოლოდინი მომავალისა უშუალო ჭვრეტად იქცევა, როდესაც მოვა, ხოლო ეს ჭვრეტა - მოგონებად, როცა წარსულში გადადის ის, რასაც ველოდით. გონებრივი ქმედითობა, რომელიც ესოდენ ნაირგვარია, ცვალებადობას ექვემდებარება, მაგრამ არავითარი ცვალებადი არ არის მარადიული: „ხოლო ჩვენი ღმერთი უკუნისადმეა და უკუნითი უკუნისამდე“.

აი, ამ აზრებს ვუყრი თავს, ვაერთიანებ და იმ დასკვნამდე მივდივარ, რომ ჩემმა ღმერთმა, წარუვალმა და მარადიულმა, რაღაც გარედან აღძრული ნება-სურვილით როდი დააფუძნა სამყარო, და რომ მის ცოდნაში არაფერია წარმავალი.

19. მაშ, რაღას იტყვიან ჩემი მოდავენი? ესეც სიცრუეა? „არაო“, - ამბობენ ისინი. - კი მაგრამ, რა? განა მართალი არ არის, რომ მთელი ბუნება, რომელმაც სახე მიიღო, და მთელი მატერია, რომელსაც შეუძლია სახის მიღება, მისი წყალობით ეზიარნენ არსებობას, ვინც მთელი სავსებით კეთილია, რადგანაც მთელი სავსებით არსად გვევლინება? „არც ამას უარვყოფთ“, - იმეორებენ ისინი. - მაშ, რას? იქნებ, იმას, რომ არსებობს უზენაესი ქმნილება, უწმიდესი სიყვარულით შერწყმული ჭეშმარიტსა და ჭეშმარიტად წარუვალ ღმერთთან? მართალია, ღმერთის თანამარადისი როდია, მაგრამ არასოდეს განეშორება მას, და დროთა ათასსახოვანი ცვალებადობის მორევში კი არა, უფლის ერთადერთი და უცვლელი ჭეშმარიტების ჭვრეტაშია დანთქმული, რადგანაც ვისაც ისე უყვარხარ, როგორც შენ მოითხოვ, ღმერთო, სწორედ მას გამოუცხადებ თავს ^[56], და ეს სავსებით საკმარისია მისთვის: არც შენგან მიიქცევა, და არც საკუთარი თავისაკენ ^[57]. ეს არის „ღმერთის სახლი“ ^[58], არა მიწიერი, ანდა ციური სიმყარისაგან შექმნილი, არამედ სულიერი და შენს მარადისობასთან წილნაყარი, სამარადისოდ უმწიკვლო და უბიწო, რადგანაც შენ „დაადგინე იგი უკუნისამდე და უკუნითი უკუნისამდე“ ^[59]; შენვე „დააწესე მისი კანონი“, და „არასოდეს გადავა იგი“ ^[60], თუმცაღა შენი თანამარადისი როდია, რადგანაც დასაბამი აქვს, როგორც შექმნილს.

20. ამ სახლის შექმნამდე ჩვენ ვერ ვპოვებთ დროს, რადგანაც „უწინარეს ყოვლისა შეიქმნა სიბრძნე“ ^[61]; რა თქმა უნდა, ის სიბრძნე კი არა, რომლის მამადაც გსახავენ, ღმერთო ჩვენო; რომელიც შენი თანამარადისია, შენივე სწორი, და რომლისგანაც შეიქმნა ყოველი; „დასაბამი“, რომლითაც „შეჰქმენი ცა და მიწა“, - არამედ ის სიბრძნე, რომელიც შეიქმნა, ანუ გონიერი ბუნება, ნათლის ჭვრეტის შედეგად თვითონვე ქცეულა ნათლად ^[62]. მართალია, მასაც, თუმცაღა შექმნილს, სიბრძნე ჰქვია, მაგრამ როგორც მანათობელი ნათელი განსხვავდება არეკლილი ნათლისაგან, ასევე შემოქმედი სიბრძნეც განსხვავდება შექმნილი სიბრძნისაგან, ან გამამართლებელი სიმართლე - გამართებული სიმართლისაგან. აკი ჩვენზედაც ითქვა, რომ შენით გავმართლდებით. ერთმა შენმა მსახურმაც ხომ თქვა: „...რათა ღმრთის სიმართლედ ვქცეულიყავით მასში“ ^[63]. ამრიგად, „უწინარეს ყოვლისა შეიქმნა სიბრძნე“ ^[64], ანუ გონიერი სული, „ჩვენი დედის“ - შენი წმიდა ქალაქის მკვიდრი, ქალაქისა, რომელიც ზეცადაა, თავისუფალი და მარადიული ^[65]. მაგრამ რომელ ზეცად, უფალო, თუ არა „ზეცათა ზეცად“, რომელიც გადიდებს შენ და იწოდება „უფლის ზეცათა ზეცად“? და ამ სიბრძნეზე უწინარეს ჩვენ ვერ ვპოულობთ დროს, რადგანაც ის წინ უსწრებდა დროთა შექმნას, რაკიღა „ყველაზე უმალ შეიქმნა“. თუმცა მასზე უწინარესი იყო მარადიული შემოქმედი, ვისგანაც დაედო დასაბამი, მაგრამ დროში კი არა, - რადგანაც დრო ჯერ კიდევ არ იყო, - არამედ როგორც შექმნილს.

21. ამრიგად, ეს სამყარო შენმიერია, ღმერთო ჩვენო, მაგრამ შენგან თავისი არსით ძირეულად განსხვავებული. და განა მარტო მის შექმნამდე არ არსებულა დრო, არამედ თვით მასშიაც არ არის იგი, რადგანაც შეუძლია მარადის ჭვრეტდეს შენს სახეს და წამითაც არ გაქციოს ზურგი ^[66]. ამიტომაც არ ექვემდებარება ცვალებადობას და მონაცვლეობას, თუმცაღა ცვალებადობა დიახაც ნიშნეულია მისთვის, რასაც შეეძლო წყვდიადითა და სიცივით მოეცვა იგი, დიადი სიყვარულით რომ არ იყოს შენთან შერწყმული, სიყვარულით, რომელიც შენი წყალობით ბრწყინავს და ბრდღვიალებს, როგორც მარადიული შუადღე.

ო, ნათელფენილო და სხივოსანო სამკვიდრო! „უფალო, შევიყვარე მშვენება შენი სახლისა და სავანე შენი დიდებისა“ ^[67], რადგანაც შენა ხარ ამ სამყოფლის შემოქმედი და მპყრობელი. მის გამო ვჭმუნავ ჩემს ამქვეყნიურ ხეტიალში და ასე მივმართავ მის შემოქმედს: დე, იყოს იქაც ჩემი მფლობელი, რადგან მეც ხომ მან შემქმნა. „დავძრწოდი, როგორც დაკარგული ცხვარი“ ^[68], მაგრამ ჩემი მწყემსი და შენი შემოქმედი თავისი მხრებით მომიყვანს შენთან ^[69].

22. თქვენ მოგმართავთ, ჩემო მოდავენო, რომელნიც მოსეს უფლის ერთგულ მსახურად, ხოლო მის წიგნებს სულიწმინდის მიერ ნაკარნახევად მაინც აღიარებთ. რას იტყვით? განა ეს ღმერთის სამყოფელი არ არის? მართალია, არა ღმერთივით დაუსაბამო და მისი თანამარადისი, მაგრამ თავისებურად მაინც მარადიული, რომელიც არის ცაში ^[70], სადაც ამაოდ დაუწყებთ ძებნას დროთა მონაცვლეობას: ვერსად იპოვით, იმდენად მაღალია ეს სამყოფელი, მარადმედინი დროის მთელ ხანგრძლივობასა და მის წრებრუნვაზე უზენაესი, რომლის მთელი სიკეთე ისაა, რომ უშუალოდ ერწყმის ღემრთს ^[71]. „დიახაც არის“, - მესმის პასუხად. მერედა, ყოველივე იქიდან, რაც „შეჰღაღადა ჩემმა გულმა ღმერთს“ ^[72], მაშინ, როდესაც მთელი ჩემი გულისყური მიპყრობილი იყო უფლის მადიდებელი ხმის მიმართ, - მაინც რას მიიჩნევთ ყალბად? იმ მატერიას, რომელსაც არავითარი სახე არა აქვს და ამდენად სრულიად მოუწესრიგებელია? მაგრამ სადაც არ არსებობს არავითარი წესრიგი, სრულიად შეუძლებელია დროთა ყოველგვარი მონაცვლეობა. და მაინც, ეს თითქმის „არარა“ (რადგანაც სრულ „არარად“ ვერ მივიჩნევთ მას) იმისგანვე იღებს დასაბამს, რაც ყოვლის დასაბამია, რაკიღა ასე თუ ისე მაინც არსებობს. „არც ამას უარვყოფთო“, - მეუბნებიან ისინი.

_________________________________

XVI

23. მე მინდა შენს წინაშე ზოგიერთ საკითხზედაც გავესაუბრო იმ ხალხს, ვისაც ჭეშმარიტებად მიაჩნია ყოველივე ის, რაც ჩემს სულს გაანდო და გაუმჟღავნა შენმა ჭეშმარიტებამ. უარმყოფელებმა კი, დაე, იყეფონ, რამდენიც ნებავთ, და თვითონვე გამოიყრუონ ყურები. ვეცდები დავაცხრო და დავაშოშმინო ისინი, რათა შენს სიტყვას გზა გაუხსნან და შეაღწევინონ თავიანთ გულში. ხოლო თუ ამას არ ისურვებენ, გემუდარები, ღმერთო ჩემო, „ნუ დადუმდები ჩემთვის“ ^[73]. ჭეშმარიტება აუწყე ჩემს გულს, რადგანაც მხოლოდ შენ შეგიძლია ეს, და მე განვდევნი მათ: დაე, მტვრის ბუქი ააყენონ თავიანთი სუნთქვით, და თვითონვე დაივსონ თვალი ^[74]. დაე, შევიდე „ჩემს სენაკში“ ^[75] და გიგალობო სიმღერა სიყვარულისა, „უთქმელი ოხვრით“ ^[76] მგმინავმა ჩემს ამქვეყნიურ ხეტიალში. მარად მახსოვდეს იერუსალიმი, რომ გულით ავმაღლდე და მოგეახლო, ო, იერუსალიმ, მამულო ჩემო, იერუსალიმ, დედაო ჩემი ^[77]; მოგეახლო შენც, მეუფევ და განმანათლებელო ზეციური ქალაქისა, მის მამასა და მეუღლეს, რათა ვეზიარო ზეცის წმიდა და წარუდინებელ სიტკბოებას, მის უხრწნელ სიხარულს, მის ენითუთქმელ სიკეთეს, რადგანაც შენა ხარ ერთადერთი უზენაესი და ჭეშმარიტი სიკეთე! დაე, არასოდეს განგეშორო, ვიდრე არ დამამკვიდრებ ჩვენი ზეციური დედის წმიდა წიაღში, მის შეუმღვრეველ სიმშვიდეში, სადაცა მაქვს „პირველი ნაყოფი ჩემი სულისა“ ^[78], და საიდანაც იღებს დასაბამს მთელი ჩემი სარწმუნო ცოდნა; ვიდრე არ შემკრებ გაბნეულს, სახიერად არ მაქცევ უსახურს და მარადისობაში არ დამამკვიდრებ, ღმერთო ჩემო, წყალობაო ჩემო ^[79].

ხოლო იმ ხალხს, ვინც სიცრუედ არ მიიჩნევს ყველა ამ ჭეშმარიტებას, პატივს მიაგებს შენს წმიდა წიგნებს, მოსეს, ამ ღვთისმოსავი კაცის დაწერილთ, ყოველგვარ ავტორიტეტზე მაღლა აყენებს და ჩვენთან ერთად მისაბაძ ნიმუშად სახავს მათ, მაგრამ, ამასთანავე, სადავოდ მიიჩნევს ზოგიერთ საკითხს,  - აი, რას ვეტყოდი პასუხად. ხოლო შენ, ღმერთო ჩვენო, იყავ მსაჯული ჩემს აღსარებასა და მათ მრწამსს შორის.

_________________________________

XVII

24. ისინი ამბობენ: „ეს ჭეშმარიტებაა, მაგრამ ამას როდი გულისხმობდა მოსე, როცა სულის გამოცხადებით წერდა: „თავდაპირველად ღმერთმა შექმნა ცა და მიწა“ ^[80]. ცის სახელით მას ის სულიერი  და გონიერი სამყარო როდი აღუნიშნავს, მარადჟამ რომ ჭვრეტს ღმერთის სახეს, და არც „მიწა“ ნიშნავს უსახო „მატერიას“. - „მაშ, რას?“ - „რასაც ჩვენ ვამბობთ, იმასვე გულისხმობდა ეს დიდი კაციც, და იგივე გამოხატა თავის სიტყვებით“. - „მაინც რა?“ - „ცისა და მიწის სახელით მას სურდა, უწინრეს ყოვლისა, მოკლედ და ზოგადად აღენიშნა ეს ხილული სამყარო, რათა შემდეგ, დღეების მინიშნებისას, თითქოს განეწვალა და დაენაწევრებინა ყოველივე ის, რაც სურდა სულიწმიდის მიერ ასე ეუწყებინა ჩვენთვის. რადგანაც ის ტლანქი, უხეში და ხორციელი ხალხი, ვისაც მიმართავდა მოსე, მისი აზრით, იმდენად გაონებაჩლუნგი იყო, რომ მხოლოდ უფლის ხილული ქმნილებების გარჩევას თუ შესძლებდა“.

თუმცა ისინი ნაწილობრვი მაინც გვეთანხმებიან იმაში, რომ ეს უხილავი და უდაბური მიწა, ეს ბნელი უფსკრული (რომელთაგანაც, როგორც შემდეგ თანმიმდევრულადაა ნაჩვენები, შესაქმის პირველ დღეებში შეიქმნა კიდეც ყოველივე ხილული და საყოველთაოდ ცნობილი), შეიძლება ამ უსახო მატერიადაც მიგვაჩნდეს, ისე, რომ თავიდან ავიცილოთ ყოველგვარი შინაგანი წინააღმდეგობა.

25. მერედა რა? ვინმე იტყვის, რომ ამ უსახო და ქაოტურ მატერიას იმიტომ დაერქვა ცისა და მიწის სახელი, რომ ეს ხილული სამყარო (მთელი თავისი ქმნილებებითურთ, რომელთაც სავსებით მკაფიოდ გამოკვეთილი სახე მიუღიათ მასში), ზემოხსენებული უსახო მატერიისაგან შექმნილი და გასრულებული, უმეტესწილად „ცად და მიწად“ იწოდება?

და კიდევ, შეიძლება ვინმემ ისიცა თქვას, რომ „ცა და მიწა“ სავსებით შესაფერისი სახელია როგორც ხილული, ისე უხილავი ბუნებისთვისაც, რადგანაც ეს ორი სიტყვა მოიცავს ყველაფერს, რაც ღმერთმა თავისი სიბრძნით, ანუ დასაბამით შექმნა. თუმცა ყველაფერი თვით ღვთაებრივი სუბსტანციისაგან კი არ არის შექმნილი, არამედ „არარაისგან“, რადგანაც ქმნილების ბუნება სულ სხვანაირია, ვიდრე ღმერთისა, და მისთვის ნიშნეულია ერთგვარი ცვალებადობა, მიუხედავად იმისა, ღმერთის საუკუნო სამკვიდრებლად გვევლინება, თუ ისევე იცვლება, როგორც კაცის სული და სხეული. სწორედ ეს, ყოველი ქმნილების - როგორც ხილულის, ისე უხილავისთვისაც საერთო, ჯერეთ უსახო, მაგრამ სახის მიღების უნარის მქონე მატერია, რომლისგანაც წარმოიქმნა ცა და მიწა, ანუ ის ხილული თუ უხილავი ქმნილებები, უკვე რომ მიუღიათ სახე, - დიახ, სწორედ ეს მატერია აღინიშნება სიტყვებით: „მიწა უსახო და უდაბური, და ბნელი უფსკრულის თავზე“ ^[81] აქ მხოლოდ ის განსხვავებაა, რომ „უსახო და უდაბურ მიწად“ იგულისხმება სხეულებრივი, ჯერ კიდევ გაუფორმებელი მატერია, ხოლო „ბნელად უფსკრულის თავზე“ - სულიერი მატერია, მაგრამ მხოლოდ მანამდე, სანამ ზღვარი დაედებოდა მის უკიდურეს განუსაზღვრებლობას და სიბრძნით განწონილი გაბრწყინდებოდა.

26. თუ ნებავს, სხვას შეუძლია ესეცა თქვას: „როცა ვკითხულობთ, რომ „თავდაპირველად ღმერთმა შექმნა ცა და მიწა“, აქ „ცა და მიწა“ უვკე ფორმირებულსა და დასრულებულ ხილულსა თუ უხილავ ბუნებას კი არ გულისხმობს, არამედ მხოლოდ სამყაროს ამორფულ მონახაზს, უსახო მატერიას, რომელსაც შეუძლია ნებისმიერი სახე მიიღოს და ყოველგვარი ქმნილების მასალად იქცეს, რადგანაც სამყარო უკვე არსებობდა მასში, თუმცაღა ქაოტურად, თავისებრივი თუ ფორმალური განსაზღვრულობის გარეშე ^[82], ხოლო უკვე განსაზღვრულს და მოწესრიგებულს ცა და მიწა ეწოდება, რომელთაგანაც პირველი სულიერია, მეორე კი სხეულებრივი“ ^[83].

_________________________________

XVIII

27. ყოველივე ამას რომ ვისმენ და ვფიქრობ, არ მინდა „სიტყვებით ჭიდილი დავიწყო, რომელიც არას გვარგია და მსმენელებს კი ჩამოგვაცილებს“ ^[84]. შესაგონებლად არსებობს „კეთილი სჯული, თუკი ვინმე სჯულიერად მოიხმარს მას“^[85]; „ხოლო მიზანი მცნებისა არის სიყვარული წმიდა გულით, წრფელი სინიდისითა და უპირფერო რწმენით“ ^[86]. ჩვენმა მოძღვარმა იცოდა, რომელ ორ მცნებამდე დაეყვანა მთელი სჯული და წინასწარმეტყველნი ^[87]. მეც გულმხურვალედ ვაღიარებ მათ, ღმერთო ჩემო, ნათელო ჩემი თვალისა ბნელში ^[88]. მაშ, რას დამიშლის ის ამბავი, რომ ეს სიტყვები შეიძლება სხვადასხვანაირად გავიგოთ? მათი ჭეშმარიტება ხომ უეჭველია. ჰოდა, რას მავნებს, თუ სხვებისაგან განსხვავებით გავიგებ ნაწერს? კითხვისას ხომ ყველანი იმის წვდომასა და გაგებას ვცდილობთ, თუ რას გულისხმობდა ის, ვისაც ვკითხულობთ? რაკიღა მისი სიმართლის გვჯერა, იმაზე ფიქრსაც კი ვერ გავბედავთ, რომ ის შეიძლება ცრუობდეს. და რადგან თვითეული ჩვენგანი ცდილობს საღმრთო წერილის კითხვისას თვით მისი დამწერის აზრი შეიცნოს, მაშინ რა სათაკილოა, თუკი იმას დაინახავს მასში, რასაც შენ უჩვენებ ჭეშმარიტებად, ყოველი მართალი სულის ნათელო? თუნდაც მის დამწერს სულ სხვა რამ ეგულისხმა. მასაც ხომ ესმოდა ჭეშმარიტება, თუმცა კი სხვანაირად ესმოდა იგი.

_________________________________

XIX

28. ჭეშმარიტია, უფალო, რომ შენ შეჰქმენი ცა და მიწა; ჭეშმარიტია, რომ შენი სიბრძნე არის „დასაბამი“, რომლითაც „შეჰქმენი ყოველი“ ^[89]; ჭეშმარიტია ისიც, რომ ეს ხილული სამყარო ორი უზარმაზარი ნაწილისაგან შედგება - ცისა და მიწისაგან, და ეს მოკლე სახელწოდება ყველა ქმნილებას მოიცავს; ჭეშმარიტია, რომ ყოველივე ცვალებადი ჩვენს სულშ ერთგვარი უსახოების წარმოდგენას იწვევს, რომელსაც შეუძლია ესა თუ ის სახე მიიღოს, შეიცვალოს და გარდაიქმნას; ჭეშმარიტია, რომ დროთა მონაცვლეობას არ ექვემდებარება ის, რაც იმდენად შერწყმია უცვლელ სახეს თუ ფორმას, რომ თუნდაც ცვალებადი იყოს, მაინც უცვლელი რჩება; ჭეშმარიტია, რომ უსახოებისათვის, რომელიც თითქმის „არარაა“, არ არსებობს დროთა მონაცვლეობა; ჭეშმარიტია, რომ მასალამ, რომლისაგანაც ესა თუ ის საგანი იქმნება, შეიძლება სწორედ ამ საგნისაგან მიიღოს სახელწოდება; ამიტომაცაა, რომ შეიძლება „ცა და მიწა“ ეწოდოს ნებისმიერ უსახო მატერიას, რომლისგანაც შეიქმნა ცა და მიწა; ჭეშმარიტია, რომ ყოველივე იმას შორის, რასაც სახე მიუღია, ყველაზე მეტად მიწა და უფსკრული უახლოვდება უსახოებას; ჭეშმარიტია, რომ შენი ქმნილებაა არა მარტო ის, რაც შექმნილია და სახე მიუღია, არამედ ყოველივე ისიც, რაც შეიძლებოდა შექმნილიყო და სახე მიიღო; დიახ, შენი ქმნილებაა, უფალო, „ვის მიერაც არის ყოველი“ ^[90]; ჭეშმარიტია, რომ ყველაფერი, რასაც უსახოსაგან მიუღია სახე, თავდაპირველად უსახო იყო, და მხოლოდ შემდეგ მიიღო იგი.

_________________________________

XX

29. ყველა იმ ჭეშმარიტებას შორის, რაშიაც ეჭვი არ ეპარება იმათ, ვის შინაგან მზერასაც მათი გარჩევის უნარი უბოძე, და ვისაც ურყევად სწამს, რომ მოსე, შენი მსახური, „ჭეშმარიტების სულით“ ^[91] იტყოდა ამას, - დიახ, ყველა ამ ჭეშმარიტებას შორის ერთი ამოირჩევს სიტყვებს: „თავდაპირველად ღმერთმა შექმნა ცა და მიწა“, და შემდეგნაირად განმარტავს მათ: „თავისი დაუსაბამო და მისივე თანამარადისი სიტყვით ^[92] ღმერთმა შეჰქმნა როგორც გონით მისაწვდომი, ისე გრძნობადი სამყაროც, სულიერი და სხეულებრივი“. მეორეს ასე ესმის სიტყვები - „თავდაპირველად ღმერთმა შეჰქმნა ცა და მიწა“: „თავისი დაუსაბამო და მისივე თანამარადისი სიტყვით ღმერთმა შეჰქმნა ამ სხეულებრივი სამყაროს მთელი სიდიადე, ჩვენთვის ცნობილი და ჩვეული ყველა ქმნილებითურთ“. მესამის აზრით, „თავდაპირველად ღმერთმა შეჰქმნა ცა და მიწა“ იმას გვიცხადებს, რომ „თავისი დაუსაბამო და მისივე თანამარადისი სიტყვით ღმერთმა შეჰქმნა უსახო მატერია როგორც სულიერი, ისე სხეულებრივი სამყაროსათვის“. მეოთხეს სხვანაირად ესმის სიტყვები - „თავდაპირველად ღმერთმა შეჰქმნა ცა და მიწა“: „ესე იგი, თავისი დაუსაბამო და მისივე თანამარადისი სიტყვით თავდაპირველად ღმერთმა შეჰქმნა უსახო მატერია სხულებრივი სამყაროსათვის, სადაც ჯერ კიდევ ერთმანეთში ალუფხული იყო ცა და მიწა, რომელთაც ახლა, როგორც ჩვენ ვხედავთ, თავიანთი განსხვავებული და განსაზღვრული სახე მიუღიათ ამ უზარმაზარ სამყაროში“. მეხუთის მიხედვით, „თავდაპირველად ღმერთმა შეჰქმნა ცა და მიწა“ იმასა ნიშნავს, რომ „თავისი დაუსაბამო და მისივე თანამარადისი სიტყვით თავდაპირველად ღმერთმა შეჰქმნა უსახო მატერია, რომელიც შეიცავდა ერთმანეთში ალუფხულ ცასა და მიწას, ხოლო შემდეგ როცა თავიანთი სახე მიიღეს, ისინი გამოეყვნენ მას და მოგვევლინენ ყოველივე იმითურთ, რაც კი რამ არის მათში“ ^[93].

_________________________________

XXI

30. იგივე ითქმის მომდევნო სიტყვათა განმარტების მიმართ: „ხოლო მიწა უსახო და უდაბური, და ბნელი იდო უფსკრულის თავზე“. სხვადასხვა სარწმუნო განამრტებას შორის ყველა თავისას ირჩევს. ერთის აზრით, ეს შემდეგს ნიშნავს: „ეს სხეულებრივი მასა, ღმერთმა რომ შეჰქმნა, ჯერ კიდევ უსახო მატერია იყო სხეულებრივ ქმნილებათათვის, მოუწესრიგებელი და ნათელს მოკლებული“. მეორის მტკიცებით, „ხოლო მიწა უსახო და უდაბური, და ბნელი იდო უფსკრულის თავზე“, შემდეგნაირად უნდა გვესმოდეს „ყველაფერი, რაც ცად და მიწად იწოდება, ჯერაც უსახო და ბნელი მატერია იყო, საიდანაც წარმოიქმნა ჩვენი ხილული ცა და მიწა ყოველივე იმასთან ერთად, რასაც ხორციელი გრძნობებით შევიცნობთ“. მესამე სიტყვებს - „ხოლო მიწა უსახო იყო და უდაბური, და ბნელი იდო უფსკრულის თავზე“, - ამგვარად ხსნის: „ყოველივე ის, რაც ცად და მიწად იწოდა, ჯერ კიდევ უსახო და ბნელი მატერია იყო, საიდანაც წარმოიქმნა გონით საწვდომი ცა (როემლიც სხვაგან იწოდება „ზეცად ზეცისა“) და დედამიწა, ესე იგი, მთელი სხეულებრივი ბუნება ამ ჩვენი ხილული ცის ჩათვლით; ანუ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, საიდანაც წარმოიქმნა ყველა ხილული თუ უხილავი ქმნილება“. კიდევ ერთი განმარტების მიხედვით, - „ხოლო მიწა უსახო იყო და უდაბური, და ბნელი იდო უფსკრულის თავზე“, - საღმრთო წერილი აქ ამ უსახო მატერიას როდი უწოდებს ცისა და მიწის სახელს; არა, „უსახო და უდაბურ მიწად და ბნელ უფსკრულად“ ის მიიჩნევს რასაც უსახოს, წინასწარ უკვე არსებულს, რომლისგანაც, როგორც წერილში მანამდეა ნათქვამი, ღმერთმა შექმნა ცა და მიწა, ანუ სულიერი და სხეულებრივი სამყარო“. არსებობს სხვა განმარტებაც, რომლის თანახმადაც სიტყვები - „ხოლო მიწა უსახო იყო და უდაბური, და ბნეი იდო უფსკრულის თავზე“, - იმასა ნიშნავს, რომ უკვე იყო ერთგვარი უსახო მატერია, რომლისგანაც, როგორც მანამდე ამბობს საღმრთო წერილი, ღმერთმა შეჰქმნა ცა და მიწა, ანუ სამყაროს მთელი სხეულებრივი მასა, ორ უზარმაზარ, ზენა და ქვენა ნაწილად გაყოფილი, ყველა იმ ქმნილებასთან ერთად, რომელთაც ისინი მოიცავენ, და რომელნიც ცნობილნი და ჩვეულებრივნი არიან ჩვენთვის“ ^[94].

_________________________________

XXII

31. ამ ორ უკანასკნელ აზრს შეიძლება ასე დაუპირისპირდეს ვინმე: „თუ არა გსურთ „ცა და მიწა“ უწოდოთ ამ უსახო მატერიას, მაშასადამე, მანამდე ყოფილა რაღაც, რაც ღმერთს შეუქმნია, რათა შემდეგ მისგან შეექმნა ცა და მიწა. რადგანაც საღმრთო წერილი არაფერს გვამცნობს იმის თაობაზე, რომ ღმერთმა შექმნა ეს მატერია, მაგრამ ჩვენ შეგვიძლია ვიფიქროთ, რომ სიტყვები - „ცა და მიწა“, ან მხოლოდ ერთი სიტყვა - „მიწა“ - სწორედ ამ მატერიას გულისხმობს; თუმცაღა საღმრთო წერილს კიდევაც რომ ენებებინა და სიტყვებით - „ხოლო მიწა უსახო იყო და უდაბური“ - სწორედ ეს უსახო მატერია აღენიშნა, - აქ სხვას ვერაფერს ვიგულისხმებდით, ღვთის მიერ შექმნილი მატერიის გარდა, რომელზედაც ითქვა ზემოთ: „შექმნა ცა და მიწა“. იმ ორი, ან თუნდაც ერთ-ერთი მოსაზრების მომხრეებს, სულ ბოლოს რომ მოვიხსენიე, საპასუხოდ შეეძლოთ ეთქვათ: „ჩვენ არ უარვყოფთ, რომ ეს უსახო მატერია ღმერთის მიერაა შექმნილი, ვისგანაც იღებს დასაბამს ყოველივე კეთილი, მაგრამ იმაასც დავსძენთ, რომ გაცილებით უკეთესია ის, რასაც გარკვეული სახე თუ ფორმა ენიჭება შექმნისას, და ნაკლებად კეთილად (თუმცაღა მაინც კეთილად) მივიჩნევთ იმას, რაც შეიძლება შეიქმნას და ესა თუ ის სახე მიიღოს. საღმრთო წერილი არ იხსენიებს, რომ ღმერთმა შეჰქმნა ეს უსახო მატერია, ისევე, როგორც არ იხსენიებს, რომ ღმერთმა შეჰქმნა ეს უსახო მატერია, ისევე, როგორც არ იხსენიებს ბევრ სხვა რამესაც, ვთქვათ, ქერუბიმებს, სერაფიმებს ^[95] და სხვა დანარჩენთ, რომელთაც ცალ-ცალკე ჩამოთვლის მოციქული: „საყდარნი, უფლებანი, მთავრობანი, ხელმწიფებანი“ ^[96]: ყველა ისინი, რა თქმა უნდა, ღვთის მიერ არიან შექმნილნი. თუ სიტყვები - „შექმნა ცა და მიწა“ ყველაფერს მოიცავს, მაშინ რაღას ვიტყვით წყალთა მიმართ, რომელთა ზემოთაც „იძვროდა სული ღვთისა?“ ^[97] ხოლო თუ სიტყვა „მიწა“ წყალთაც გულისხმობს, როგორღა ვაღიაროთ, რომ იგივე სიტყვა აღნიშნავს უსახო მატერიასაც, როცა ვხედავთ, რარიგ მშვენიერნი არიან წყალნი? მაგრამ კიდევაც რომ ვაღიაროთ, მაშინ რატომღა დაიწერა, რომ სწორედ ამ უსახო მატერიისაგან შეიქმნა მყარი, რომელსაც ცა ეწოდა, მაგრამ არაფერია ნათქვამი იმის თაობაზე, თუ როგორ შეიქმნენ წყალნი. ისინი ხომ არც უსახონი არიან და არც უხილავნი. აკი თვალნათლივ ვხედავთ, რა მშვენიერნი არიან და რარიგ მომხიბლავია მათი დინება. თუ მაშინ ეზიარნენ მშვენიერებას, როცა ღმერთმა თქვა: „შეგროვდეს ერთგან ცისქვეშეთის წყალი“ ^[98], და ამ შეგროვების შედეგად მიიღეს სახე, მაშინ რაღა ვთქვათ იმ წყალთათვის, რომელნიც არიან ცამყარს ზემოთ? უსახონი ვერ ეღირსებოდნენ ესოდენ საპატიო ადგილს, მაგრამ რა სიტყვით მიენიჭათ სახე, ამის თაობაზე საღმრთო წერილში არაფერია ნათქვამი.

შესაქმის წიგნი არაფერს ამბობს ღმერთის ზოგიერთი ქმნილების შესახებ, ხოლო ისინი რომ ღმერთის მიერ არიან შექმნილნი, ამაში დაეჭვებას ვერც ჭეშმარიტი რწმენა გებედავს, ვერც საღი გონება, და ვერც მართალი მოძღვრება დაიჩემებს, რომ ეს წყალნი ღმერთის თანამარადისნი არიან, რაკიღა შესაქმის წიგნი იხსენიებს მათ, მაგრამ იქ არაფერია ნათქვამი იმის თაობაზე, თუ როდის შეიქმნენ ისინი. მაშ, რატომ არ უნდა მიგვაჩნდეს ეს უსახო მატერია, რომელსაც საღმრთო წერილი „უსახო და უდაბურ მიწასა და ბნელ უფსკრულს“ უწოდებს, ღმერთის მიერ „არარაისაგან“ შექმნილად, მაგრამ არა ღმერთის თანამარადისად, როგორც გვასწავლის ჭეშმარიტება, თუმცაღა საღმრთო წერილი არაფერს გვეუბნება, მაინც როდის შეიქმნა იგი.

_________________________________

XXIII

32. ამ ურთიერთსაპირისპირო მოსაზრებებს რომ ვისმენ, ვცდილობ, ჩემი უმწეობის შესაბამისად, ავწონ-დავწონო ისინი (შენს წინაშე ვაღიარებ ამ უმწეობას, ღმერთო ჩემო, თუმცა ისედაც კარგად იცი ეს) და, აი, რას ვხედავ: რაკი ზოგ რასმე სიმბოლურ ნიშანთა მეშვეობით გვაუწყებენ სანდო მაცნენი, აქ შეიძლება ორგვარმა უთანხმოებამ იჩინოს თავი: ერთის მხრივ, იმან, თუ რამდენად შეესაბამებიან ეს ნიშნები სინამდვილეს; მეორეს მხრივ კი იმან, თუ რისი თქმა სურდა თვით მაცნეს. ერთია ეძიებდე და იკვლევდე, მაინც რა არის ჭეშმარიტი სამყაროს შექმნის ამბავში, და მეორე - რა სურდა მოსეს, შენი სარწმუნოების ამ რჩეულ მსახურს ^[99], დიახ, რა სურდა ეთქვა ამ სიტყვებით თავისი მკითხველისა თუ მსმენელისათვის, ან რანაირ გაგებას მოელოდა მათგან.

რაც შეეხება პირველი სახის უთანხმოებას, შორს ჩემგან ყველა, ვისაც ჭეშმარიტებად ესახება სიცრუე! ხოლო რაც შეეხება მეორე სახის უთანხმოებას, შორს ჩემგან ყველა, ვისაც ჰგონია, რომ მოსემ იცრუა! მე მინდა მათთან ერთად ვიყო შენს წიაღში, უფალო, ვისი საზრდოცაა ჭეშმარიტება სიხარულის სისავსით, რათა მათთან ერთად ვხარობდე შენში. დაე, ერთად მივეახლოთ საღმრთო წერილის სიტყვებს, და შენი მსახურის ზრახვის მეშვეობით ვეძიოთ თვით შენი ზრახვა, მსახურისა, ვის კალამსაც მიანდე ამ სიტყვების გადმოცემა.

_________________________________

XXIV

33. მაგრამ ვინ, რომელი ჩვენგანი აღმოაჩენს ამ ზრახვას ესოდენ მრავალ ჭეშმარიტებას შორის, რომელნიც, ამასთანავე, შესაძლებელს ხდიან მათ სხვადასხვანაირ განმარტებას? ვინ იტყვის ისეთივე დაბეჯითებით: „აი, რას ფიქრობდა მოსე, და მას სურს სწორედ ასე გაიგონ მისი სიტყვებიო“, - რანაირი დარწმუნებითაც შეეძლო ეთქვა: „ეს სიტყვები სავსებით სარწმუნოა, მიუხედავად იმისა, ასე ფიქრობდა მოსე თუ არაო“.

აჰა, უფალო, „მე, მონა და მსახური შენი“ ^[100], შენ შემოგწირავ ჩემს აღსარებას და გევედრები, შენი გულმოწყალებით „აღასრულო ჩემი აღთქმანი“ ^[101]. შემიძლია თუ არა ისევე დაბეჯითებით ვთქვა, რომ შენი უცვლელი სიტყვით შეჰქმენი ყველაფერი, ხილულიც და უხილავიც, - როგორც ვამბობ, რომ მოსე სხვას არაფერს გულისხმობდა, გარდა იმისა, როდესაც წერდა: „თავდაპირველად შეჰქმნა ღმერთმა ცა და მიწა?“ და თუ შენი ჭეშმარიტების ნათელი ცხადყოფს ჩემთვის, რომ შენ შეჰქმენი ყოვეილ, ასევე ცხადად როდი ვხედავ მოსეს აზრსაც, რომლითაც დაიწერა მისი სიტყვები.

როცა თქვა „თავდაპირველადო“, მას შეეძლო ეგულისხმა „შესაქმის დასაწყისში“; შეეძლო ისიც ესურვა, რომ „ცა და მიწა“ ამ ადგილას ისე კი არ გაგვეგო, როგორც ბუნება, სულიერი თუ სხეულებრივი, უკვე ფორმირებული და დასრულებული, არამედ როგორც ჯერ კიდევ რაღაც ყოვლად უსახო, ორივე ბუნების ერთგვარი ამორფული საწყისი. ჩემთვის სავსებით ცხადია, რომ ორივე ეს განმარტება შეიძლება სარწმუნო იყოს, მაგრამ მაინც რომელს გულისხმობდა მოსე, ეს უკვე აღარ არის ასევე ცხადი. უეჭველია მხოლოდ ერთ რამ: მიუხედვად იმისა, თუ რა აზრი უტრიალებდა თავში ამ დიდ კაცს, როცა ზემოხსენებულ სიტყვებს წარმოსთქვამდა: მე რომ განვიხილე, თუ ჩემს მიერ განუხილველი, სულერთია, ის მაინც ჭეშმარიტებას ჭვრეტდა და სათანადოდ გვაუწყა კიდეც იგი.

_________________________________

XXV

34. მაშ, ნურავინ შემაწყენს თავს და ნურც მეტყვის: „მოსე ისე როდი ფიქრობდა, როგორც შენ ამბობ, არამედ ისე, როგორც მე მგონიაო“. ჩემთვის რომ ეკითხათ: „ვინ მოგახსენა, რომ მოსე სწორედ იმას გულისხმობდა, რასაც შენ ამბობ, როცა მის სიტყვებს განმარტავო?“ - ვალდებული ვიქნებოდი მშვიდად მომესმინა ეს შეკითხვა და ისევე მეპასუხა, როგორც ზემოთ, ან, იქნებ, ცოტა უფრო ვრცლადაც, თუკი ჩემი თანამოსაუბრე კვლავაც თვისას დაიჩემებდა. მაგრამ როცა მეუბნებიან: „მოსე ისე კი არ ფიქრობდა, როგორც შენ ამბობ, არამედ როგორც მე მგონიაო“, თუმცა, ამასთან, ჩემი სიტყვების სისწორესაც აღიარებენ, ო, გლახაკთა სიცოცხლევ, ღმერთო ჩემო, ვის წიაღშიაც არ არსებობს არავითარი წინააღმდეგობა, წვიმასავით აპკურე ჩემს გულს თვინიერება, რათა შევიძლო ამნაირი ხალხის ატანა! ^[102] რადგანაც ასე იმიტომ კი არა მელაპარაკებიან, რომ ღვთივშთაგონებულთ შენი მსახურის გულში უხილავთ, რასაც ამბობენ, არამედ იმიტომ, რომ მზვაობარნი არიან. არა, მათ არ ესმით მოსეს აზრი და მხოლოდ თავიანთ აზრს ეტრფიან, მაგრამ იმიტომ კი არა, თითქოს ეს ჭეშმარიტი იყოს, არამედ იმიტომ, რომ ის მათი აზრია. ასე რომ არა, სხვისი ჭეშმარიტებაც ეყვარებოდათ, როგორც მე მიყვარს მათი აზრი, როცა ის ჭეშმარიტია, მაგრამ იმიტომ კი არა, რომ ის მათი აზრია, არამედ იმიტომ, რომ ჭეშმარიტია, და რაკი ჭეშმარიტია, მაშასადამე, მარტოოდენ მათი საკუთრება როდი ყოფილა. თვითონაც რომ იმის გამო უყვარდეთ თავიანთი აზრი, რომ ის ჭეშმარიტია, მაშინ ეს აზრი მეც ისევე მეკუთვნის, როგორც მათ, რადგანაც ის საერთო ხდება ყველასათვის, ვისაც კი უყვარს ჭეშმარიტება.

რაც შეეხება მათ მტკიცებას: „მოსე ისე კი არ ფიქრობდა, როგორც შენ ამბობ, არამედ როგორც ჩვენ გვგონიაო“, მე ხელაღებით უარვყოფ მას; ის საძულველია ჩემთვის, ასეც რომ იყოს სინამდვილეში: ეს სითამამე ცოდნისაგან კი არა, კადნიერებისაგან იღებს დასაბამს, და მათი მტკიცების წყაროც ხილვა კი არ არის, არამედ ქედმაღლობა.

ამიტომაც, უფალო, უნდა ვძრწოდეთ შენი მსჯავრის წინაშე: შენი ჭეშმარიტება მე ან სხვა ვინმეს კი არ ეკუთვნის, არამედ ყველას ერთად, ვისაც შენ უხმობ, უშუალოდ ეზიაროს მას, და თანაც მრისხანედ გვაფრთხილებ: ნუ მივითვისებთ შენეულ ჭეშმარიტებას, თორემ შეიძლება სულაც დავკარგოთ შენეულ ჭეშმარიტებას, თორემ შეიძლება სულაც დავკარგოთ იგი. ვინც ცდილობს იმის დასაკუთრებას, რაც ყველას უწყალობე, ვისაც სურს მიიტაცოს ის, რაც ყველას ეკუთვნის, დაუნდობლად მოიკვეთება საზოგადო სიკეთისაგან და მხოლოდ საკუთარი სიკეთის ამარა დარცება, ესე იგი, ჭეშმარიტების ნაცვლად სიცრუე შერჩება ხელში, რადგან „ვინც სიცრუეს ამბობს, თავისას ამბობს“ ^[103].

35. ყური უგდე, ყოვლად კეთილო მსაჯულო, ღმერთო ჩემო ^[104], რომელიც თვითონვე ხარ ჭეშმარიტება, ყური უგდე, რას ვეტყვი ჩემს მოდავეს: შენს წინაშე და ჩემი ძმების წინაშე ვამბობ ამას, „სჯულიერად რომ მოიხმარენ სჯულს“ ^[105], რაკიღა სიყვარულით აგვირგვინებენ მას. ყური უგდე და იხილე, სასურველია თუ არა შენთვის, რასაც მას ვეტყვი.

ძმური და მშვიდობისმყოფელი სიტყვით მივმართავ მას: „თუკი ორივენი ვხედავთ, რომ ჭეშმარიტია, რასაც შენ ამბობ, და ასევე ორივენი ვხედავთ, რომ ჭეშმარიტია ჩემი სიტყვებიც, მაშინ მითხარი, გეთაყვა, სად ვხედავთ მას? რა თქმა უნდა, არც მე - შენში, და არც შენ - ჩემში, არამედ იმ უცვლელ ჭეშმარიტებაში, რომელიც მიუწვდომელია ჩვენი გონებისათვის. თუკი არ ვდავობთ იმ ნათლის გამო, რომელიც უფალი ღმერთისაგან იღებს დასაბამს, რატომღა უნდა ვდავობდეთ მოყვასის აზრზე, რომელსაც ვერ ვიხილავთ ისე, როგორც უცვლელ ჭეშმარიტებას ვხედავთ. თვით მოსეც რომ მოგვვლენოდა და ეთქვა - აი, ამას ვფიქრობდიო, - ჩვენ ხომ მის აზრს ვერ დავინახავდით, არამედ მხოლოდ უნდა გვერწმუნა. ამიტომ „არ უნდა ვბრძნობდეთ უფრო მეტს, ვიდრე დაწერილია, და ერთმანეთის წინაშე დიდ ვინმედ არ მოგვქონდეს თავი“ ^[106]. „გვიყვარდეს უფალი ღმერთი ჩვენი მთელი სულით და მთელი ჩვენი გულით და მთელი ჩვენი გონებით“, და „გვიყვარდეს მოყვასი ჩვენი, ვითარცა თავი ჩვენი“ ^[107]. თუ არ ვირწმუნებთ, რომ სიყვარულის სწორედ ეს ორი მცნება იყო მოსეს აზრის უპირველესი მიზანი, აზრისა, რომელიც მან ჩააქსოვა თავის წიგნებში, მაშინ იძულებული ვიქნებით ვაღაროთ, რომ უფალმა ჩვენმა იცრუა ^[108], რაკიღა იმ ზრახვას კი არ მივაწერთ მოსეს, რომელიც ღმერთმა შთააგონა, არამედ სულ სხვას. მაშ, დაუკვირდით, განა უგუნურება არ არის, ჭეშმარიტად ეჭვშეუვალ აზრთა იმ სიუხვეში, რაც შეიძლება ამოვიკითხოთ ზემოხსენებულ წიგნებში, ავდგეთ და უაზროდ ვამტკიცოთ, აი, სწორედ ეს აზრი იყო მოსესათვის უმთავრესიო, და ამ მავნე ცილობით შეურაცხვყოთ თვით სიყვარული, რისთვისაც ითქვა ყველაფერი იმ კაცის მიერ, ვისი სიტყვების ახსნასაც აქ ვცდილობთ.

_________________________________

XXVI

36. და მაინც, ღმერთო ჩემო, რომელიც ამამაღლებ დამდაბლებულს, მომიფონებ მაშვრალს, მოთმინებით ისმენ ჩემს აღსარებას და მომიტევებ ჩემს ცოდვებს, - ამასთანავე, მიბრძანებ, მიყვარდეს მოყვასი ჩემი, ვითარცა თავი ჩემი. ამიტომაც ვერ დავიჯერებ, რომ მოსეს, შენს უერთგულეს მსახურს, ნაკლები ნიჭი მიეღოს შენგან, ვიდრე მე ვითხოვდი და ვისრუვებდი მიმეღო, მის დროს რომ დავბადებულიყავი და მის ადგილას დაგეყენებინე, რათა მთელი ჩემი გულით და ჩემი სიტყვით მოყვასთან მსახური ვყოფილიყავ და ეს წიგნები მიმეცა მათთვის, ყოველი ხალხისა და ყოველი საუკუნისათვისმ, მათდა სასიკეთოდ და საკეთილდღეოად, რათა თავიანთი ავტორიტეტით ეძლიათ ყველა ცრუ და ზვიადი მოძღვრება.

დიახ, მოსე რომ ვყოფილიყავი,  - აკი ყველანი „ერთი ცომისგან ვართ მოზელილნი“ ^[109], და „რა არის კაცი, თუკი შენ არ გაიხსენებ მას“ ^[110], - იმ ხანად მის ადგილას ვდმგარიყავი და ჩემთვის მოგენდო ამ წიგნების დაწერა, მე ვისურვებდი, სიტყვის ისეთი გრძნობა და მისი თხზვის ისეთი ნიჭი გებოძებინა, რომ თვით მათაც კი, ვისაც ჯერ კიდევ არ ესმის, როგორ ქმნის ღმერთი, ვერ უარეყოთ ჩემი სიტყვები, აქაოდა, მათი წვდომა ჩვენი გაგების უარს აღემატებაო. ხოლო ვისაც მათი გაგების ძალი შესწევს, ნებისმიერი სარწმუნო აზრი ეპოვათ შენი მსახურის მოკლე გამონათქვამებში, აზრი, რომელსაც თავიანთი განსჯის წყალობითაც მიაღწევდნენ. ხოლო თუ ვინმეს ჭეშმარიტების შუქზე შენიშნავდა სხვა აზრსაც, დაე, მისი მიკლვევაც შესაძლებელი ყოფილიყო ამ სიტყვებში.

_________________________________

XXVII

37. როგორც დაგუბებული წყარო უფრო წყალუხვია და მისგან გაყვანილი რუებით გაცილებით უფრო დიდ სივრცეს რწყავს, ვიდრე ნებისმიერი ამ რუთაგანი, თავისი კლაკნილი დინებით რომ დაუვლის სარწყავს, ასე შენი სიტყვების მაუწყებლის მიერ გადმოცემული ამბავიც, დასაბამს რომ აძლევს ამდენ სხვადასხვა განმარტებას, მრავალ წვრილ ნაკადად მოაწანწკარებს ჭეშმარიტების წმინდა წყაროდან წარმონადენ ანკარა წყალს, საიდანაც თვითეული შეძლებისდაგვარად ირჩევს ჭეშმარიტების ამა თუ იმ ნაკადს, რათა შემდეგ დიდხანს ატაროს იგი სიტყვიერების უსასრულოდ ხვეული გზებით.

ამ სიტყვებს რომ კითხულობს ან ისმენს, ზოგს ადამიანად თუ ერთგვარ უზარმაზარ, უსასრულო ძალის მქონე სხეულებრივ არსებად წარმოუდგენია ღმერთი, უსასრულო ძალის მქონე სხეულებრივ არსებად წარმოუდგენია ღმერთი, რომელმაც უცაბედი და ანაზდეული გადაწყვეტილების შედეგად თითქოს თავის თავს გარეთ, ან, თუ შეიძლება ასე ითქვას, გარკვეული დისტანციის მანძილზე შექმნა ცა და მიწა, ეს ორი ვეებერთელა სხეული, რომელთაგანაც ერთი ზემოთ, ხოლო მეორე ქვემოთაა განფენილი და ყოვლისმომცველნი არიან. როცა ამ ხალხს ესმის: „ღმერთმა თქვა - იყოს ასე, და იქმნა ასეო“, მათ ჰგონიათ, რომ ამ სიტყვებს დასაბამი და დასასრული აქვთ, რომლებიც დროში გახმიანდნენ და დროშივე მიწყდნენ, მიჩუმდნენ; მიჩუმდნენ და წარმოიქმნა კიდეც ყველაფერი, რასაც ებრძანა წარმოქმნილიყო. ამასვე ჰგვანან დანარჩენი განმარტებებიც, რაც იმითაა განპირობებული, რომ განმმარტებელთა წარმოსახვა ვერ გასცილებია სხეულებრივი სამყაროს ფარგლებს.

ამ ჯერ კიდევ უსუსურ ბალღებს, მათი უმწეობის გამო, სულ უბრალო ცნებები აკმაყოფილებთ, როგორც ჩვილს - დედის ძუძუ, თუმცა მათ სულშიაც შეიძლება საღი რწმენის შენობა იქნეს აგებული, რაკიღა მტკიცედ სწამთ, რომ ღმერთმა შეჰქმნა მთელი ბუნება, თავისი განსაცვიფრებელი მრავალფეროვნებით, რასაც თავიანთი გრძნობებით აღიქვამენ. მაგრამ თუ რომელიმე მათგანი, ამ თითქოსდა მარტივი აზრებისადმი ზიზღით აღძრული, თავისი უგუნური ქედმაღლობით თავს გამოყოფს ამ მყუდრო ბუდიდან, თავისდა სავალალოდ, ძირს ვარდება, და გევედრები, უფალო, შეიწყალე ეს უბედური ^[111], ნუ გაათელინებ გამვლელთ ამ ჯერ კიდევ უმწეო და დაუფრთიანებელ ბარტყს ^[112], მოუვლინე შენი ანგელოსი, რათა აიტაცოს ^[113] და კვლავ დაუბრუნოს თავის ბუდეს: დაე, იქ იყოს, ვიდრე ფრენას ისწავლიდეს!

_________________________________

XXVIII

38. სხვები კი, ვისთვისაც ეს სიტყვები მყუდრო საბუდარი კი არ არის, არამედ ჩრდილუხვი ბაღი, მხიარული ჟივილ-ხივილით დაფრთხიალებენ შიგ, ფოთლებში მიმალულ ნაყოფს ეძებენ და ხარბად კენკავენ თავიანთი ნისკარტებით. ამ სიტყვებს რომ კითხულობენ ან ისმენენ, ისინი ხედავენ, რომ ღმერთის უძრავსა და მარადიულ არსებობაში დაძლეულია მთელი წარსული და მომავალი, მაგრამ, ამასთანავე, არ არსებობს არცერთი წარმავალი არსი, ღვთის მიერ რომ არ იყოს შექმნილი. დიახ, ისინი ხედავენ, რომ შენი ნების, ანუ თვით შენთვის, უფალო, უცხოა ცვალებადობა, და ყველაფერი ანაზდეულად აღძრული, მანამდე არარსებული ნება-სურვილით როდი შეჰქმენი. შენგანვე როდი შეგიქმნია შენი მსგავსება, ყოველივე არსის ხატი, არამედ „არარაისაგან“ შეჰქმენი უსახო მატერია, რომელიც არაფრით არა გგავს, მაგრამ შეუძლია სახე მიიღოს და, ამრიგად, შენს ხატად და მსგავსად იქცეს, შენ - ერთს - დაგიბრუნდეს, თანახმად იმ უნარისა, წინასწარ რომ განუსაზღვრე თვითეულ არსს მის საკუთარ გვარში. ყველაფერი „ძალზე კარგია“ ^[114], ისიც, რაც შენს მახლობლად სუფევს, და ისიც, რაც დროსა თუ სივრცეში თანდათანობით გშორდება, რათა სამყაროს ცვალებადობისა და დიდმშვენიერი მრავალფეროვნების თანამონაწილედ იქცეს.

ისინი ხედავენ ყოველივე ამას, უფალო, და ხარობენ შენი ჭეშმარიტების ნათლით, რამდენადაც საამისო ძალი შესწევთ.

39. ამ სიტყვების განხილვისას - „თავდაპირველად შეჰქმნა ღმერთმა ცა და მიწა“, - ზოგიერთი მათგანი ამ „თავდაპირველად“-ად თუ „დასაბამად“ სიბრძნეს მიიჩნევს, რადგანაც იგი თვით გვეტყვის ჩვენ ^[115]. ზოგიც, ამავე სიტყვების კვლევისას, „დასაბამად“ სახავს ქმნილების პირველ დაბადებას ^[116], რადგანაც სწორედ ამას უნდა ნიშნავდეს - „თავდაპირველად შეჰქმნა“.

იმათ შორის, ვისი აზრითაც „დასაბამი“ სიბრძნეა, რომლითაც „შენ შეჰქმენი ცა და მიწა“, ერთი „ცას და მიწას“ იმ მატერიის აღმნიშვნელად მიიჩნევს, რომლისგანაც შეიძლებოდა შექმნილიყო ცა და მიწა, და მათი სახელი რქმეოდა. მეორის მიხედვით, ეს უკვე ფორმირებული ქმნილებებია, სხვადასხვა სახე რომ მიუღიათ. მესამე ამტკიცებს, რომ „ცა“ გულისხმობს უკვე ფორმირებულსა და სულიერ მატერიას, „მიწად“ კი სრულიად უსახო და სხეულებრივი მატერია უნდა მიგვაჩნდეს.

თვით ისინიც კი, ვისაც ჰგონია, რომ „ცა და მიწა“ აღნიშნავენ ჯერ კიდევ უსახო მატერიას, რომლისგანაც შემდეგ იქმნება ცა და მიწა, სხვადასხვა აზრისანი არიან: ზოგის მიხედვით, ამ უსახო მატერიისაგან შეიქმნენ გონიერი და გრძნობადი არსებები; ზოგის მტკიცებით კი, იმავე მატერიამ დასაბამი დაუდო მხოლოდ იმ სხეულებრივსა და გრძნობად მასას, რომელიც თავის ვეება წიაღში შეიცავს ყევლა ხილულსა და გრძნობებით აღქმად არსებას.

აზრთა ასეთივე სხვადასხვაობა არსებობს იმათ შორისაც ვისაც ჰგონია, რომ „ცისა და მიწის“ სახელით იწოდება უკვე სავსებით ფორმირებული და მოწესრიგებული სამყარო: ზოგი აქ ხილულ სამყაროსაც გულისხმობს და უხილავსაც, ზოგი კი - მხოლოდ ხილულს: ნათელ ზეცას და ბნელ მიწას, ყოველივე ზეციურითა და მიწიერითურთ.

_________________________________

XXIX

40. ხოლო ის, ვისაც „თავდაპირველად შეჰქმნა“ პირველქმნადობის მნიშვნელობით ესმის, ვერასდიდებით ვერ შესძლებს სწორად გაიგოს, რა არის „ცა და მიწა“, თუკი ამ სიტყვებში არ იგულისხმებს ცისა და მიწის, ანუ მთელი გონივრული და სხეულებრივი ბუნების მასალას თუ მატერიას. მაგრამ თუ ამ სიტყვებით ის აღნიშნავს იმ სამყაროს, რომელსაც უკვე მიუღია სახე, მაშინ მართებული იქნებოდა ასეთი კითხვა დაგვესვა მისთვის: „თუკი ღმერთმა ეს შეჰქმნა პირველად, შემდეგ რაღას იქმოდა იგი?“ მაგრამ რაკი სამყარო უკვე შექმნილია, ვერაფერს მოგვიგებს ჩვენს შეკითხვაზე და იძულებული იქნება კიდევ ერთი უსიამოვნო კითხვა მოისმინოს: „მაშ, რაღას ნიშნავს „პირველად“, თუკი ამას არაფერი არ მოსდევს „შემდეგ“?

თუ გვიპასუხებს, რომ პირველად შეიქმნა უსახო მატერია, რომელმაც შემდეგ მიიღო სახე, მისი პასუხი უაზრო როდი იქნება, თუკი იმის უნარი შესწევს, რომ გაარჩიოს, მაინც რას ეკუთვნის პირველობა მარადისობის, დროის, ღირებულებისა თუ წარმომავლობის თვალსაზრისით. ასე მაგალითად, მარადისობის თვალსაზრისით, ღმერთია ყველაფერზე უწინარესი; დროის თვალსაზრისით, ნაყოფი ყვავილზე უმჯობესია, წარმომავლობის მხრივ კი ბგერა უადრესია სიმღერაზე.

ჩემს მიერ დასახელებული პირველობის ოთხი სახიდან ძალიან ძნელი გასაგებია პირველი და უკანასკნელი, დანარჩენი ორი კი პირიქით, - ძალიან ადვილი. იშვიათად და ძალზე ძნელად თუ შესძლებს ვინმე, უფალო, შენი მარადისობის უშუალო განცდას და ხილვას, მარადისობისა, რომელიც თავისი უცვლელობით ქმნის ცვალებადს და ამიტომაცაა უპირველესი. ვისა აქვს ისე გამჭრიახი გონება, რომ დიდი გაჭირვების გარეშე მიხვდეს რანაირადაა ბგერა სიმღერაზე უწინარესი? სიმღერა ხომ ფორმირებული ბგერაა; ფორმისა თუ სახის გარეშე დიახაც შეიძლება არსებობდეს რამე, მაგრამ რანაირად მიიღებს ფორმას ის, რაც საერთოდ არ არის? მატერია პირველადია მხოლოდ იმასთან მიმართებით, რაც მისგან წარმოიქმნება; ის იმიტომ როდია პირველადი, რომ „ქმნის“, რადგანაც თვითონვეა „შექმნილი“, და არც დროის მიხედვითაა პირველი: ჩვენ ხომ იმით არ ვიწყებთ, რომ არაფორმირებულ ბგერებს წარმოვთქვამთ, რომლებიც ჯერ კიდევ არ გვევლინებიან სიმღერად, და მხოლოდ შემდეგ ვუსადაგებთ მათ სიმღერას, ანდა ისე ვამუშავებთ, როგორც ხეს - სკივრის, ან კიდევ ვერცხლს - ჭურჭლის დასამზადებლად. ამნაირი მასალა დროის მიხედვითაც წინ უსწრებს მისგან დამზადებულ საგნებს. მაგრამ იგივე როდი ითქმის სიმღერაზედაც. სიმღერისას ჩვენ გვესმის ბგერა, მაგრამ ის ჯერაც უფორმო როდია, რათა სიმღერის დროს შეიძინოს ფორმა. არანაირადაც უნდა გაიხმიანოს, ბგერა მაინც გაქრება, და ჩვენ ვეღარას ვპოვებთ ისეთს, რომ მისი დაბრუნება შევძლოთ, რათა ხმაშეწყობილ სიმღერად გარდავქმნათ იგი. სიმღერა მთლიანად ბგერებისაგან ითხზვის: ბგერები მისი მასალაა, რომელსაც ფორმას ანიჭებენ, რათა ის სიმღერად იქცეს. ამიტომ, როგორც უკვე მოგახსენეთ, ბგერა, ანუ მატერია, პირველადია სიმღერის, ესე იგი, ფორმირებული ბგერის მიმართ, მაგრამ ეს პირველადობა „ქმნის“ უნარით როდია განსაზღვრული. ბგერა კი არ ქმნის სიმღერას, არამედ, ხორციელი ორგანოს მიერ გამოცემული, მომღერლის სულს ემორჩილება, რათა სიმღერად იქცეს. ბგერა არც დროის მიხედვითაა პირველადი, რადგანაც ის და სიმღერა ერთდროულნი არიან. იგივე ითქმის ღირებულების მიმართაც: ბგერა სიმღერაზე უკეთესი როდია, რადგანაც სიმღერა არა მარტო ბგერაა, არამედ მშვენიერი ბგერაც. ასე რომ, ბგერა მხოლოდ წარმომავლობითაა პირველადი, რადგანაც სიმღერა კი არ იძენს ფორმას, რომ ბგერად გარდაიქმნას, პირიქით, ბგერა იძენს ფორმას, რომ სიმღერად იქცეს.

დაე, ამ მაგალითით გაიგოს ყველამ, ვისაც ამის უნარი შესწევს, რომ „თავდაპირველად“ შეიქმნა გრძნობად საგანთა მატერია, რომელსაც „ცა და მიწა“ ეწოდა, რადგანაც სწორედ მისგან წარმოიქმნა ცა და მიწა. მაგრამ მას დროის მიხედვით როდი ეთქმის „თავდაპირველად“ შექმნილი, რადგანაც დრო მხოლოდ მაშინ ჩნდება, როცა უკვე ყველაფერი სახეს თუ ფორმას იღებს, ეს პირველქმნილი მატერია კი უსახო იყო და მხოლოდ დროში და დროსთან ერთად იჩინა თავი. მასზე სხვას ვერაფერს იტყვი, გარდა იმისა, რომ თავისებურად პირველადია დროსთან მიმართებით, თუმცაღა უფრო დაბალ საფეხურზე დგას, რადგანაც ყველაფერი, რასაც სახე აქვს, უსახოზე უკეთესია. მას წინ უსწრებს მარადიულობა შემოქმედისა, რომელმაც „არარაისაგან“ შექმნა ის, რათა მისგან შექმნილიყო რაიმე.

XXX

41. მართებულ აზრთა ამნაირ მრავალფეროვნებაში, დაე, თვით ჭეშმარიტებამ დაამყაროს თანხმობა და ერთსულოვნება; დაე, შეგვიწყალოს უფალმა ჩვენმა, რათა „სჯულიერად მოვიხმაროთ სჯული“ ^[117] მისი საბოლოო მიზნის - წმინდა სიყვარულისთვის.

ამიტომ, თუ ვინმე მკითხავს, რას ფიქრობდა აქ მოსე, შენი დიდი მსახურიო, ჩემს აღსარებას აღსარება აღარ ეთქმოდა, თუ შენს წინაშე არ ვაღიარებდი, არ ვიცი-მეთქი. მე მხოლოდ ის ვიცი, რომ მისი აზრები სარწმუნოა და ჭეშმარიტი, გარდა იმ აზრებისა, ხორცს რომ ეხება, და მე უკვე ვთქვი, თუ რას ვფიქრობდი მასზე. ხოლო ყრმებს, კეთილი იმედით ფრთაშესხმულნი რომ მიიწევენ წინ რწმენის გზაზე, ვერ შეაცბუნებს შენი საღმრთო წერილის სიტყვები, ესოდენ ამაღლებულნი თავიანთი სიმდაბლით და ესოდენ მდიდარნი თავიანთი სიმწირით.

მაშ, შევიყვაროთ ერთმანეთი ყველამ, ვისთვისაც ჭეშმარიტნი არიან ეს სიტყვები, და ვინც აღიარებს ამას. ასევე გვიყვარდეს ჩვენი ღმერთი ^[118], ჭეშმარიტების უშრეტი წყარო, თუკი თვით ჭეშმარიტებას მიველტვით და არა ამაოებას. პატივი მივაგოთ შენს მსახურს, ვინც დაწერა ეს წიგნები, შენივე სულით შთაგონებულმა, პატივი მივაგოთ და გვწამდეს, რომ მათი წერისას, შენი გამოცხადების წყალობით, საგანგებო ყურადღებას აქცევდა იმას, რაც სავსებით ჭეშმარიტია და დიდად სასარგებლო ჩვენთვის.

_________________________________

XXXI

42. ამიტომ, როცა ერთი იტყვის - მოსე ჩემსავით ფიქრობდაო, ხოლო მეორე - არა, შენსავით კი არა, ჩემსავითო, მე მგონია, მათზე უფრო ღვთისმოსავი ვიქნებოდი, თუკი ვიტყოდი: კი მაგრამ, იქნებ ორივესავით ფიქრობდა, რაკიღა ორივენი მართალს ამბობთ-მეთქი. ხოლო თუ ამ სიტყვებში მესამენაირი, მეოთხენაირი და ა.შ. აზრიც შეიძლება აღმოვაჩინოთ, რატომ არ უნდა გვწამდეს, რომ ყველას ერთად გულისხმობდა მოსე, ვისაც ღმერთმა მიანდო ისე შეედგინა ეს წმიდა წიგნები, რომ ურიცხვ მკითხველს სხვადასხვა სახით დაენახა მათში გადმოცემული ჭეშმარიტება?

პირადად მე თამამად შემიძლია განვაცხადო გულის სიღრმიდან: თვითონვე რომ ვწერდე უზენაესი ავტორიტეტის მქონე წიგნს, ვერჩევდი ისე დამეწერა, რომ ყველას ეპოვა შიგ იმ ჭეშმარიტების გამოძახილი, რომელიც მისაწვდომია მისთვის, და საერთოდ არ ჩამოედი მასში ერთიანი და მკაფიოდ გამოკვეთილი აზრი, მთლიანად რომ გამორიცხავდა ყველა სხვა აზრს, რომელთა მცდარობაც ვერ შემაკრთობდა და შემაცბუნებდა. არ მინდა იმდენად უგუნური ვიყო, რომ არა მწამდეს, თითქოს მოსეს, ამ დიდ კაცს, შენგან არ მიეღოს ეს მადლი. ამ სიტყვების წერისას მარტო იმაზე კი არ ფიქრობდა, თუ რანაირი ჭეშმარიტებისათვის შეგვეძლო მიგვეკვლია მათში, არამედ იმაზეც, თუ რა არ შეგვეძლო, ან ჯერ კიდევ არ შეგვეძლო და რისი პოვნაც, მიუხედავად ამისა, მაინც შეიძლებოდა მის წიგნებში.

XXXII

43. და ბოლოს, უფალო, სისხლი და ხორცი კი არა ხარ, არამედ ღმერთი, და თუ ადამიანი ვერ ხედავს ყველაფერს, ნუთუ შენს კეთილ სულს, რომელიც „მიმიყვანს სიმართლის მხარეში“ ^[119], შეიძლებოდა გამოჰპარვოდა ის, რასაც მომავალ მკითხველებს თვითონვე უმჟღავნებ შენი სიტყვებით, თუნდაც იმას, ვის მიერაც ითქვა ისინი, მრავალ სარწმუნო აზრთაგან მხოლოდ ერთი ჰქონოდა ნაგულისხმევი? და თუ ასეა, სწორედ ეს აზრი იქნებოდა ყველაზე უფრო მაღალი. შენ კი, უფალო, ინებებ თუ არა გაგვიმჟღავნო იგი, ან რომელიმე სხვა ჭეშმარიტება; გაგვანდობ იმასვე, რაც გაანდე შენს მსახურს, თუ სხვა აზრს გაგვიმხელ, იმავე სიტყვებში ჩადებულს, - სულერთია, თვითონვე გვიბოძე და გვიწყალობე სულიერი საზრდო, რათა ცთომილების სათამაშონი არ გავხდეთ.

აჰა, უფალო ღმერთო ჩემო, რამდენი რამ ვთქვით ამ ორიოდე სიტყვაზე, რამდენი რამ! მაშ, რამდენი დრო დაგვეხარჯებოდა და რამდენი ოფლის ღვრა მოგვიწევდა, ასევე რომ განგვეხილა ყველა შენი წიგნი.

ნება მიბოძე მოკლედ გითხრა აღსარება მათ თაობაზე და ერთი მართებული განმარტება ამოვირჩიო, ყველაზე სანდო და სარწმუნო, რასაც კი შთამაგონებ, თუმცაღა, ვინ მოსთვლის, რამდენი აზრი შეიძლებოდა მომსვლოდა თავში, სადაც საერთოდ იბადებიან აზრები. მწამს და ვაღიარებ, რომ თუ შენი მსახურის აზრებს გადმოვცემ, ეს უფრო სწორიც იქნება და მართებულიც. ამიტომაც უნდა ვეცადო, რომ სწორედ ასე მოვიქცე ^[120]. ხოლო თუ ამას ვერ შევძლებ, მაშინ ის მაინც ვთქვა, რისი თქმაც სურდა ჩემთვის შენს ჭეშმარიტებას, უფალო, მესეს სიტყვებით, რომლებითაც მასაც ის უთხრა, რაც თვითონ სურდა.

_________________________________

თარგმნა და კომენტარები დაურთო ბაჩანა ბრეგვაძემ