წმიდისა გრიგოლი ნოსელ ეპისკოპოსისაჲ პეტრეს მიმართ ძმისა თჳსისა პასუხი ექუსთა მათ დღეთათჳს¹

(336 v) [241 v]*

I. 1. რასა იქმ ამას, ჵ კაცო ღმრთისაო², და მიბრძანებ ჩუენ შეკადრებად შეუკადრებელისა და ესევითარისა საქმისა ჴელყოფად, რომლისა არა ხოლო თუ მიმთხუევაჲ ოდენ არს უღონო, არამედ არცათუ ჴელყოფაჲ არს უბრალო³, ვითარ ესე ჩემი სიტყუაჲ ჰგონებს, რამეთუ რომელი-იგი საღმრთოჲთა სულითა სოფლისდაბადებისათჳს სიბრძნის-მეტყუელა დიდმან მოსე⁴ და რავოდენი რაჲ არს მის შორის, მოსწავებისაებრ ჴელჴელ აღწერილისა მის ძალისა, წინააღმდგომად საგონებელ, გჳბრძანე ჩუენ შეწყობილითა რაჲთმე შემდგომებითა და ძალითა შეწყობაჲ მისი და შეერთებაჲ და განმარტებაჲ, რაჲთა არა წინააღუდგებოდეს თავსა თჳსსა წმიდაჲ წერილი⁵ და ესე შემდგომად ღმრთივსულიერისა მის მამისა ჩუენისა წინამდებარისა ამის პირისათჳს განხილვისა, რომელი-იგი ყოველთა, რომელთა უწყიან, არარაჲთ უდარეს თავადისა მოსეს სიბრძნისმეტყუელებისა შეურაცხიეს და უკჳრს და ჭეშმარიტად კეთილად ჰყოფენ ამას⁶.

2. რამეთუ ვითარცა-იგი შერაცხილ არს მარცუალსა თანა თავი, რომელი-იგი მისგანცა არს და არცა იგი არს და უფროჲსღა ძალითა იგი არს, ხოლო სიდიდითა და შუენიერებითა და გუარითა და მრავალსახეობითა შეცვალებულ, ეგევითარივე ძალი აქუს დიდისა მოსეს აღწერილისა მიმართ დიდისა ბასილის გამოწულილვით განხილულსა გულისჴმისყოფასა, რამეთუ რომელი-იგი მან მცირეთა და შემოკლებულთა სიტყუათა შინა თქუა, ესე მოძღუარმან ჩუენმან მაღლითა მით ფილოსოფოსობითა აღაორძინა და არა ხოლო თუ თავად და ჴუვილად, არამედ ხედ გამოაჩინა მარცულისა მის მდოგჳსა, სასუფეველისა ცათაჲსა მიმსგავსებულისა (მათე 13.31), გულსა შინა მუშაკისასა ბორობანქმნილად და ყოვლით-კერძო მაღნარის მსგავსად გულისჴმისყოფითა და რტოთა წილ გარდაფენილ მოძღურებითა და წესითა ღმრთისმსახურებისაჲთა სიმაღლედ აღსრულ, რომელსა ზედა მაღალნი იგი და სიმაღლეთა შინა მფრინვალენი სულნი, რომელთა "მფრინვალედ ცისად" (მათე 13.32) სახელ-სდებს სახარებაჲ, შესაძლებელ არნ სიმაღლესა ზედა რტოთა მისთასა დადგრომად და დადგმად ბუდისა, რამეთუ ვითარცა ბუდე რაჲმე არს სულისაჲ საძიებელისა მის თანაწამებაჲ და დამტკიცებაჲ, რომელი-იგი დაუდგრომელსა მას გამოძიებასა გონებისასა, ვითარცა მრავალშეცთომილსა ფრინვასა, თავისა შორის თჳსისა განუსუენებნ⁷.

3. და ვითარ ეგების ამას და ესევითარსა მას ხესა შორის სიტყუათასა უნდოჲსა ამის გონებისა ჩუენისა მორჩსა დანერგვაჲ? გარნა ამას არცა შენ მიბრძანებ და არცა ჩემგან ეგების შეწყნარებაჲ ყოვლადვე, რაჲთამცა მამისა და მოძღურისა ჩუენისა აღწერილსა ჩუენმიერიმცა შრომაჲ წინაგანვაწყვეთ, გარნა თუ ვითარცა-იგი იქმან ქუეყნისმოქმედნი და ნერგთმოღვაწენი და მრავალფერთა ნაყოფთა ერთსა ზედა ხესა იჴელოვნებენ აღყუავებად, ხოლო სახე ჴელოვნებისა მათისაჲ ესევითარი არს, რამეთუ უნდოსა რასმე ფურცელსა მის ქუეშე მყოფით თუალითურთ სხჳსა ნერგისაგან აღმოჰკუეთენ და სხუასა უძლიერესსა და უმჯობესსა ნერგსა ზედა ეგრეთვე მსგავსად აღმოკუეთილსა მას მასვე ადგილსა მოუზავებენ და დაამყნიან, რაჲთა უფროჲსისა მის ბუნებითმან ნოტიობამან და ძალმან (337) დამყნილი იგი განაპოხოს და რტოდ და მორჩად აღაყუავოს, ეგრეთცა მე გონებაჲ ჩემი, ვითარცა კნინი და ფურცელი და თუალი, თუალსა მას ხისა მის ბორობანისა და მაღლისა და შუენიერისასა დავამყნა, რომელ არს ფილოსოფოსობაჲ მოძღურისა ჩუენისაჲ და მორჩად და რტოდ მისდა გამოჩინებაჲ ვაზმნო და რავოდენ[242]ცა უძლო, მის თანა შევაყო გონებაჲ ჩემი და გულისჴმისყოფისა მისისაგან მოვიღო მიზეზი და განვაპოხო ძალი სიტყჳსა ჩემისაჲ⁸.

4. რამეთუ, ვითარ ვჰგონებ, ვერ ჯეროვნად გულისჴმა-ყვეს ვიეთმე ძალი და პირი მის მიერ აღწერილისა მის "ექუსთა დღეთა" წიგნისაჲ და ამის პირისათჳს ჴელ-ყვეს ბრალობად, ვითარმედ არცა მზისათჳს მისცა მათ განცხადებული უწყებაჲ და თუ ვითარ შემდგომად სამისა დღისა წარმოიჩინა მნათობი იგი და რამეთუ არა სხუათა ვარსკულავთა თანა დაიბადა და ვითარმედ შეუძლებელ არს ცისკრისა და მწუხრისა მიერ შემოსაზღვრებაჲ დღისაჲ, უკუეთუ მზემან მწუხრი არა შექმნას დასლვითა და ცისკარი აღმოსლვითა⁹;

5. ეგრეთვე კუალად ორთა ცათა დაბადებასა არა მიითუალვენ, არამედ იტყჳან, ვითარმედ, დაღაცათუ მოციქული მესამესაცა ცასა მოიჴსენებს, არარაჲ საკჳრველ არს, რაჲთა უცნაურადვე იყოს ამის პირისათჳს გამოთქუმაჲ, ვინაჲთგან დასაბამსა ერთი ცაჲ დაიბადა და შემდგომად მისა სამყაროჲ. ხოლო მეორისა ცისა დაბადებაჲ არა აღწერილ არს მოსეს მიერ და ამისთჳს შეუწყნარებელ არს მესამისა ცისა ორთა ამათ თანა შეწყნარებად, ვინაჲთგან არცა სამყაროსა თანა შექმნილ არს სხუაჲ და არცა დასაბამისა სიტყუაჲ შეუნდობს სხჳსა რაჲსმე უხუცესისა წინაჲთმოგონებად, რამეთუ უკუეთუ დასაბამად იქმნა ცაჲ, ცხად არს, ვითარმედ მიერითგან იწყო დაბადებამან და რამეთუ არცამცა წოდებულ იყო დასაბამად, უკუეთუმცა სხუაჲ დასაბამი აქუნდა თჳსსა უწინარესი, და შემდგომი წესითა არცა არს დასაბამ, არცა იწოდების; და ვინაჲთგან პავლე მესამე ცაჲ მოიჴსენა (II კორ. 12.2), რომელი იგი დაბადებასა შინა არა წერილს არს, რაჲმცა საძიებელი ჰქონდა მეორისა ცისა დაბადებასა?¹⁰

6. აწ უკუე რომელნი-იგი ამას და ესევითარსა წარმოაჩენენ, არა გულისჴმა-უყოფიეს მათ პირი მამისა ჩუენისა მოძღურებათაჲ, რომელი-იგი ესეოდენთა ერთა ზრახვიდა ეკლესიასა შინა ბევრეულთა სიმრავლეთასა, რომელთაჲ-იგი იძულებით თანა-ედვა, რაჲთა შემსგავსებულად შემწყნარებელთა მათ ძალისა წარმოაჩინოს სიტყუაჲ თჳსი, რამეთუ ეგეოდენთა მათ მსმენელთა შორის იყვნეს მრავალნი მაღლისაცა მოძღურებისა მოქენე და სიღრმესა სიტყუათასა მიმწუდომელ, გარნა ფრიად უმრავლეს იყვნეს, რომელნი-იგი წულილადთა მათ გულისჴმისყოფათა ძალსა ვერ მისწუდებოდეს, კაცნი მდაბიონი და ხურონი და მჭედელნი, მდღევრისა საზრდელისა მორეწასა შექცეულნი, და სიმრავლე დედათაჲ, ესევითართა სწავლათა უწურთელნი, და გუნდი ყრმათა ახალმოსწავლეთაჲ და ბანაკი მოხუცებულთაჲ. და ესე ყოველნი ესევითართა სიტყუათა იყვნეს მოქენე, რომელნი-იგი ადვილმცა იყვნეს განსაგონებელად და ნუგეშინისმცემელ და ხილულთა ამათ დაბადებულთა მიერ და მათისა მის შუენიერებისა ყოველთა დამბადებელისა გულისჴმისყოფად აღმყვანებელ.

7. ვინაჲცა უკუეთუ ვინ პირისაებრ დიდისა მის მოძღურებისა გულისჴმა-ჰყოფდეს თქუმულთა ამათ, პოვოს, რამეთუ არარაჲ აკლდეს ყოვლადვე, რამეთუ არათუ საძიებელთა სიტყუათა სიღრმესა და სიმაღლესა წარმოაჩინებდა, ანუთუ წინააღმდგომთა ვიეთმე და მჴდომთა ეწყვებოდა, არამედ ყოველივე მოღუაწებაჲ მისი ამისთჳს იყო, რაჲთა წრფელნი და მარტივნი სიტყუანი აღმოთქუნეს, რაჲთა სიმარტივესა მას მსმენელთასა ეთჳსებოდინ და არცა ყოველსავე მარტივად წარმოიტყოდა, არამედ ოდესმე აღამაღლებდა შემსგავსებულად მაღალთა მათ მსმენელთა გონებისა და პირადპირადისა მას სწავლულებასა თჳსსა გარეშეთა მათ ფილო[v]სოფოსთა მოძღურებისა თარგმანებითა საანჯმნო-ჰყოფდა, რაჲთა მრავალთა მიერ გულისჴმა-იყოფებოდის, ხოლო უმაღლესთა მათ მიერ საკჳრველ იქმნებოდის.

8. ხოლო უკუეთუ შენ, ვითარცა მთასა სინასა, მრავალი იგი ერი ქუე დაგიტევებიეს და უფროჲს სხუათასა აღმაღლებულ ხარ გონებითა და გნებავს, რაჲთა მოსეს თანა შეხჳდე ნისლსა მას უხილავთა ხილვისასა¹¹, სადა-იგი შევიდა და იხილა უხილავი იგი და უსმენელთა მათ სმენად ღირს იქმნა, და გნებავს ცნობად მაღალსა მას წესსა დაბადებულთასა; და თუ ვითარ ცაჲ და ქუეყანაჲ დაიბადნეს, ხოლო ნათელი ელოდა საღმრთოსა ბრძანებასა, რაჲთა იქმნეს ნათელ, ხოლო ბნელი თჳნიერ ბრძანებისაცა იყო; და თუ უკუეთუ არად საჴმარ იყო ნათლისა მიერ განბრწყინვებაჲ მის ქუეშე მყოფისა მის ჰაერისაჲ და დღისა და ღამისა ჟამთა შემოსაზღვრებაჲ, რად საჴმარ იყო დაბადებაჲ მზისაჲ? და უკუეთუ დასაბამსა ცისა თანა დაიბადა ქუეყანაჲ, ვითარ იყო იგი განუმზადებელ, რამეთუ განმზადებაჲ და შექმნაჲ არარაჲთ განიყოფვიან ძალითა? და უკუეთუ ქმნაჲ და განმზადებაჲ ერთი არს, ვითარ შექმნილი იგი არს განუმზადებელ?¹²

9. (v) და კუალად ბუნებისათჳს წყალთაჲსა საძიებელი, რამეთუ შეუძლებელ არს ცისა კამარათა ზედა, მრგუალსა და გლუსა, მდინარისა ბუნებისა დადგრომაჲ და რამეთუ ვითარ დაემყაროს დადრეკილსა ზედა ნოტიაჲ იგი და წარმდინარე, რამეთუ დადრეკილისა მის აღმახული იგი თხემი, თჳნიერ ყოვლისა ცილობისა, ნოტიასა მას გარდაითხევს, ანუ თუ ვითარ მის ქუეშე მყოფი იგი დაუდგრომელ არს და ზედა-კერძო იპყრობს დადგრომადსა მას? ანუთუ ვითარ არა განიბნევის მაღლისა მისთჳს ცათა მოქცევისა, რომელი-იგი ყოველსავე მის ზედა მყოფსა განაბნევს დაუცადებელითა მით სრბითა და მიმოქცევითა თჳსითა?¹³ და კუალად ეგრეთვე განლევაჲ ნოტიისა ბუნებისაჲ ურწმუნოდ საგონებელ არს წინააღმდგომთაგან, ვინაჲთგან ყოვლადვე განსწორებით იხილვების დგომაჲ და შესაკრებელი წყალთაჲ წყაროთა შინა და მდინარეთა და ზღუათა და ტბათა, გარნათუ რომელთამე წყაროთა, რომელთა-იგი პირსა ზედა ქუეყანისასა აქუნ საზრდელი წყლისაჲ თოვლისაგან გინა წჳმისა, რომელნი-იგი სახედ ნაღუარევთა საქანელთაგან ზესკნელთა აღორძინდებიან და მოაკლდებიან, ხოლო რომელნი-იგი დაუწყუედელ არიან, არცა ერთი რაჲ შეემთხვევის აღორძინებაჲ გინა დაკლებაჲ, ვინაჲცა საცნაურ არს, ვითარმედ არარაჲ განილევის წყალთა არსებისაგან, რამეთუ უკუეთუმცა განილეოდა, ვითარმცა ეგო სამარადისოდ ერთსა ზედა საზომსა? და ეგრეთვე ცეცხლი, უკუეთუმცა განმლეველ იყო წყლისა, არამცა დაადგრა თჳსსა საზომსა ზედა უზარდი და აღუორძინებელი, რამეთუ ესე შეუძლებელ არს, რაჲთა უკუეთუმცა წყალი განილეოდა და ცეცხლისამცა ბუნებაჲ არა აღორძინდა.

10. და უკუეთუ ამას და ესევითარსა გამოიკულევ, რომელი-ეგე ყოველსავე სიმაღლესა მისწუდები და წყუდიადსა მას შინა მოსეს ღმრთისმხილველობისასა დაფარულსა¹⁴ და შენცა გსურის ხილვად და საცნაურყოფად მრავალთა განცხადებად, მე განვაზრახო სიბრძნესა შენსა: ნუვის მიმართ ხედავ სხჳსა ამის პირისათჳს, არამედ მადლისა მის მიმართ, რომელი მკჳდრ არს შენ თანა და სულისა წმიდისა, ყოვლისავე გამომეძიებელისა, რომელი-იგი ლოცვათა შენთა მიერ ყოველსავე გამოგიცხადებს და სიღრმესაცა შინა ღმრთეებისასა დაფარულსა. ხოლო ვინაჲთგან, შჯულისა მის[243]ებრ სამოციქულოჲსა, ჯერ არს ჩუენდა ურთიერთარს მორჩილებად სიყუარულით (ხოლო თჳსი საქებელისა მონებისაჲ ესე არს, რაჲთა საქმით სრულყოს ბრძანებაჲ), ამათ პირთათჳს, რავოდენცა შეუძლო, გამოცხადებად ჴელ-ვყო და ლოცვაჲ შენი თანაშემწედ სიტყჳსა ჩუენისა ვიჴუმიოთ.

11. ხოლო პირველ ჴელყოფისა ამას ვწამებ, რაჲთა არარაჲ წინააღმდგომი ვიკადრო აღმოთქუმად წმიდისა და დიდისა ბასილის სოფლისდაბადებისათჳს მის მიერ თქუმულისა მის სიბრძნისმეტყუელებასა შინა, გარნათუ წარმოთქუმასა შინა შემდგომებამან სიტყჳსამან უნებლიეთ სამე მიდრიკოს თავი თჳსი, არამედ იგი იყავნ მტკიცე და უცვალებელ და ღმრთივსულიერთა შჯულთა მეორე, ხოლო ჩუენმიერი ესე, ვითარცა საწურთელი რაჲმე და საგონებელი, ეგრეთ მდებარე იყავნ წინაშე სასწავლელად ყოველთა, რომელნი მიემთხჳნენ და ნუცამცა ერთი რაჲ ვის ვნებაჲ განთჳსებული რაჲმე გულისჴმისყოფაჲ შორის შემოვიდეს, რამეთუ არათუ ბრძანებად დავსდებთ სიტყუათა ამათ გინა მოძღურებად უცვალებელად, რაჲთამცა მიზეზ-ვეცით მაცილობელთა; ამისთჳსცა აღვიარებთ, ვითარმედ საწურთელად ხოლო გონებისა აღვსწერთ წინამდებარესა ამას გულისჴმისყოფასა და არა მოძღურებად მისათხრობელად შემდგომითი-შემდგომად¹⁵.

12. ხოლო უკუეთუ წმიდათა წერილთა მიერ წინაყოფილსა რასმე სიტყუასა ჴელ-ვყოთ გამოძიებად, წმიდისა მამისა და მოძღურისა ჩუენისა მიერ თარგმანებულსა, რავოდენიცა საგონებელ იქმნეს წინაუკუმო ზოგადისა ჩუეულებისა, ანუთუ წმიდისა მის თარგმანებისა, ნუვინ მიჰჴდის ამისთჳს სიტყუასა ჩუენსა პასუხსა, რამეთუ არათუ თანაშეწევნასა რასმე და მოწმობასა აღვსწერ წინამდებარეთა მათ და საძიებელთა სიტყუათასა, არამედ შენდობა მეცინ მე, რაჲთა თჳსისაებრ ნებისა და გულისჴმისყოფისა გამოვიძიო ძალი და გონებაჲ თქუმულთაჲ მათ, უკუეთუ რაჲმე ძალ-გუეცეს ჩუენ თანაშეწევნითა ღმრთისაჲთა. ხოლო ეგენ სიტყუაჲ იგი თჳსსავე წესსა და შემდგომებასა ზედა, დაღაცათუ რაჲმე განხილვაჲ და თარგმანებაჲ სიტყუათა დაბადებისათაჲ აღვწეროთ¹⁶.

II. 1. "დასაბამად ქმნა ღმერთმან ცაჲ და ქუეყანაჲ" (შესაქ. 1.1) და შემდგომითი-შემდგომად, რავოდენიცა წერილ არს დაბადებასა შინა და შექმნულ ექუსთა მათ დღეთა შინა. ხოლო პირველ გამოძიებადმდე ძალსა სიტყუათასა მათ აღწერილთასა, ვჰგონებ, ვითარმედ ამისი ჯერ არს აღსაარებაჲ სიტყუასა შინა ჩუენსა, რამეთუ ღმრთისა ბუნებასა შინა (338) ნებასა თანა ძლიერებაჲ შეერთებულ არს და საზომ საღმრთოჲსა ძლიერებისა ნებაჲ მისი იქმნების. და ნება სიბრძნე არს, ხოლო თჳსი სიბრძნისაჲ ესე არს, რაჲთა არარას უმეცარ იყოს თჳთოეულად ქმნულთა მათ არსებასა და დაბადებასა, და მეცნიერებასა მას თანა შეზავებულ არს ძალიცა; ვინაჲცა ერთბამად ცნა, რაჲ-იგი ჯერ-იყო დაბადებად და მყის თანამორბედ ექმნა ძლიერებაჲ იგი არსთა არსებისა დაბადებასა და მოგონებული იგი საქმედ აღაორძინა; და არცა ერთი რაჲ დააკლდა აღუსრულებელად საღმრთოსა მას ცნობასა, არამედ განზრახვისა თანა საქმე შეერთებულად და განუშორებელად წარმოიჩინა, რამეთუ განზრახვაჲ მისი ძლიერებაცა არს ერთბამად. და თუ ვითარ დაიბადნენ არსნი, წინაჲსწარ განიზრახა და მოგონებულთა მათ მყისსა შინა მიზეზნი არსებისანი შეაერთნა, ესე იგი არს: ნებაჲ და სიბრძნე და ძალი და არსებაჲ არსთაჲ¹⁷.

2. და ვინაჲთგან ესე ესრეთ არს, არღარა ვინ არს [V], რომელიცმა შეიწრდებოდა და გამოიკულევდა ნივთისათჳს, თუ სადაჲთ არს და ვინაჲ ვითარცა-იგი გუესმის მათგან, რომელნი-იგი იტყჳან, ვითარმედ: "ვინაჲთგან უნივთო არს ღმერთი, ვინაჲ არს ნივთი ესე? ვითარ ვითარებაჲ უვითაროჲსაგან და ხილული უხილავისაგან და განუზომელისა და უსაზღვროჲსა სიდიდითა რაჲთმე და რავდენობითა შემოსაზღვრებული და სხუაჲ ყოველივე, რომელი ნივთთა შორის იხილვების, ვითარ ანუ ვინაჲ წარმოაჩინა, რომელსა-იგი თჳსსა ბუნებასა შინა ესევითარი არარაჲ აქუს?"¹⁸

3. ხოლო ჩუენ ამის ყოვლისა მიმართ ამას ვიტყჳთ, ვითარმედ: არცა სიბრძნე ღმრთისაჲ უძლურ არს და არცა ძლიერებაჲ უბრძნო, არამედ ერთბამად არიან ორნივე ესე და ორნივე ერთად იხილვებიან, ვინაჲცა ყოვლადძლიერი იგი ნებაჲ მისი ძლიერებითა საქმეთა მისთაჲთა გამოცხადნა და შემოქმედი იგი ძალი მისი ყოვლადბრძენსა მას ნებასა შინა მისსა სრულ-იქმნა და ვინაჲთგან სიბრძნე და ძლიერებაჲ ერთბამად იხილვებიან მის შორის, არცა უცნაურ არს მისგან, თუ ვითარმცა მოიპოვა ნივთი შემმზადებელად არსთა, არცა უძლურ არს მოგონებულსა მას საქმით წარმოჩინებად და ვითარცა ყოვლისა შემძლებელმან, რომლითა-იგი ნივთი "არს" იქმნების, არსთა არსებისა შემმზადებელად ყოვლადძლიერითა მით ნებითა თჳსითა აღაგო და დაჰბადა, ესე იგი არს: სუბუქი და მძიმე, მტკიცე და თხელი, ლბილი და მაგარი, ნოტიაჲ და ჴმელი, ცივი და მჴურვალე, ფერი და სახე, მრგუალი და განშორებული. ესე უკუე ყოველნი თავით თჳსით და განთჳსებულად გულისზრახვანი არიან წულილნი და გონებანი, რამეთუ არარაჲ არს ამათგანი თავით თჳსით "ნივთ", არამედ შეერთოს რაჲ ერთი ერთისა თანა, მაშინ იქმნების ნივთ¹⁹.

4. აწ უკუე, ვინაჲთგან გარდამატებულ არს საღმრთოჲ იგი სიბრძნე და ძალი და ყოველივე უწყის და ყოველივე ძალ-უც, ვჰგონებ თუ, არა შორს ვართ მაღლისა მისგან მოსეს მოძღურებისა, რომელი იტყჳს ვითარმედ: "თავად ქმნა ღმერთმან ცაჲ და ქუეყანაჲ". რამეთუ ამის წილ, ვითარმედ: "დასაბამად ქმნა ღმერთმან ცაჲ და ქუეყანაჲ, ესრეთ თარგმნა აკჳლა, რამეთუ ვინაჲთგან სასწავლელად ღმრთისმსახურებისა ახალმოსწავლეთათჳს აღწერა წინაჲსწარმეტყუელმან წიგნი იგი "დაბადებისაჲ"²⁰.

და ესე არს პირი მოძღურებისა მისისაჲ, რაჲთა რომელნი-იგი ხილულთადა დამონებულ იყვნეს, წარუძღუეს მათ ხილულთაგან უხილავთა მიმართ.

5. ხოლო ცაჲ და ქუეყანაჲ შემოგჳსაზღვრებს ჩუენ ხილვისა მიერ და ცნობისა ყოველთავე არსთა მათ შორის დაბადებასა, ვითარცა სიტყუამან წარმოაჩინა, რაჲთა უმთავრესთა მათ ღმრთისა მიერ რაჲ დაბადებაჲ თქუას, კიდეთა მათ შორის მყოფნიცა იგი ყოველნივე ნივთნი მოიჴსენნეს²¹.

6. და ამის წილ, ვითარმედ "მეყსეულად ქმნნა ღმერთმან ყოველნივე არსნი", ესრეთ თქუა, ვითარმედ: "თავად", რომელ არს, ვითარმედ "დასაბამად" ქმნა ღმერთმან ცაჲ და ქუეყანაჲ და ორთავე ამათ ჴმათა მიერ, - "თავისა" და "დასაბამისა", - ერთი ძალი მოესწავების, რომელ არს მყისსა შინა დაბადებაჲ. რამეთუ "თავსა" შინა ყოვლისავე დაბადებაჲ ერთბამად წარმოიჩინების, ხოლო "დასაბამისა" მიერ მეყსეულობაჲ მოესწავების და შემდგომებაჲ და განუკუეთელობაჲ დაბადებისაჲ, რამეთუ დასაბამი ყოვლისავე განშორებითისა გულისჴმისყოფისაგან უცხო არს²², ვითარცა წერტილი დასაბამ არს ასოჲსაჲ და სასწაული მრგულისაჲ და ანაგები სიდიდისაჲ²³.

7. მყისსა მას უკუე გამოუთქუმელისა მის ღმრთისა ძლიერებისა არსთა აგებულებისა დაბადებასა "დასაბამად", ესე იგი არს, "თავად" ეწოდა მოსეს მიერ, რომელსა შინა ყოვლისავე[244] დაბადებასა წარმოაჩენს, რამეთუ კიდენი რაჲ არსთანი თქუნა, საშუვალნიცა ყოველნივე კიდეთა მათ თანა დუმილით გამოაჩინნა. ხოლო კიდედ ვიტყჳ კაცობრივთა საცნობელთათჳს, რომელნი ვერცა ქუეყანასა შთაჰვლიან და ვერცა ცათა აღჰვლიან²⁴, ვინაჲცა დასაბამი სოფლისდაბადებისაჲ ამას მოასწავებს, ვითარმედ ყოველნივე მიზეზნი არსთანი და ძალნი და ნივთნი წამსა თუალისასა დაჰბადნა ღმერთმან და პირველსა მას შინა წამსა ნებისასა თჳთოეული არსთა არსებაჲ შემოჰკრიბა, (V) ესე იგი არს: ცაჲ და ეთერი და ვარსკულავნი და ცეცხლი და ჰაერი და ზღუაჲ და ჴმელი და ცხოველნი და ნერგნი. და ესე ყოველნი თუალთა მიერ ღმრთისათა იხილვებოდეს ძალითა მით ძლიერებისა მისისაჲთა წარმოდგომილნი, სიტყჳსა მისებრ საწინაჲსწარმეტყუელოჲსა, ვითარმედ: "რომელმან უწყის ყოველივე ვიდრე ყოფადმდე მათდა" (დან. 13.42)²⁵ და სიბრძნითა მისითა და ძალითა დაბადებულნი იგი თჳთოეულთა ნაწილთა სოფლისათა სრულმყოფელად შეწყობითა რაჲთმე და შენაწევრებითა თანაწარუვალითა შეუდგეს²⁶.

8. და ესრეთ ცეცხლი პირველ სხუათა მათ ნივთთაჲსა გამოჩნდა, ხოლო ყოველსა შინა ყოფაჲ მისი და საჴმარებაჲ და სხუანი იგი წესნი მისნი შემდგომითი-შემდგომად საცნაურ-იქმნნეს და ეგრეთვე ნეშტნი იგი აგებულებანი და პირველი დღე და მეორე და მესამე და ყოველნივე შემდგომითი-შემდგომად არა თუ ბედით რაჲმე და თავით თჳსით და უწესოდ წარმოიჩინნეს, არამედ ვითარცა-იგი საჭიროჲ წესი ბუნებისაჲ ეძიებდა²⁷.

9. და ესე ყოველნი თჳთოეულად სახითა მითხრობისაჲთა წარმოთქუნა შჯულისმდებელმან და ჴმანი რაჲმე და ბრძანებანი ღმრთისანი, დაწესებულნი თჳთოეულსა დაბადებასა თანა, აღწერნა და კეთილად და ღმრთივშუნიერად ყო ესე ყოველი, რამეთუ ყოველთავე დაბადებულთა ღმრთისათა შეწყობილებაჲ და შენაწევრებაჲ მობაძავი არს საღმრთოჲსა ჴმისაჲ, ვინაჲთგან არსებაჲ ღმრთისაჲ, თუ რაჲ იგი არს, არა უწყით, ხოლო რაჟამს სიბრძნე და ძალი მისი გონებითა განვიცადოთ, საღმრთოდ გულისჴმისყოფად ავმაღლდებით²⁸.

10. და ოდეს ყოველნი არსნი დაიბადნეს, პირველ ყოველთა მათ სრულმყოფელთა ყოვლისათა²⁹ თჳთოეულად წარმოჩინებისა წყუდიადი განფენილ იყო ყოველთა ზედა³⁰, რამეთუ არღა გამოჩენილ იყო ბრწყინვალებაჲ ცეცხლისაჲ, დამალული და დაფარული ნაწილთა შინა ნივთიერებისათა და ვითარცა-იგი საღრტილნი, უცნაურად სხენან ბნელსა შინა, დაღაცათუ ბუნებითი იგი ძალი ნათლისაჲ უტჳრთავს მათ და ერთმანერთისა დაკუესებითა გამოაბრწყინვებენ ნათელსა და ნაბერწყალი რაჲ იგი მათგან შობილი გამოჩნდის, იგინიცა ნათელსა მას თანა გამოჩნდიან³¹; ესრეთ უკუე იყო ყოველივე უხილავ და უჩინო პირველ ნათლისა არსებისა საჩინოდ წარმოდგომისა.

11. რამეთუ მყისსა რაჲ შინა და წამსა თუალისასა საღმრთოჲთა ნებითა ყოველივე განუწვალებელად არსებად მოვიდა და ყოველნივე ნივთნი ურთიერთარს შერეულ იყვნეს, ყოვლით-კერძო განთესული იგი ცეცხლი ზედამდებარეთა მათ ნივთთაგან, რომელნი იყვნეს მის ზედა, დაბნელებულ იყო³², ხოლო ვინაჲთგან მახჳლ არს ძალი მისი და მალე, მეყსეულად ვითარცა მიეცა ფლობაჲ საღმრთოჲთა ბრძანებითა, უწინარეს სხუათა მათ ყოველთა მძიმეთა ნივთთაჲსა მსწრაფლ წარმოიჩინა და მყისსა შინა ყოველივე ნათლითა განაბრწყინვა და რომელი-იგი სიტყჳთა სიბრძნისაჲთა და ძალითა შემოქმედისაჲთა აღესრულა, ვითარცა სიტყუაჲ ღმრთისაჲ, დამაწესებელი და მბრძანებელი, ეგრეთ მოჴსენებულ-იქმნა მოსეს მიერ, ესე იგი არს, ვითარმედ: "თქუა ღმერთმან: იყავნ ნათელი, და [V] იყო ნათელი" (შესაქ. 1.3).

12. რამეთუ, ვითარ ესე ჩუენ გულისჴმა-ვჰყოფთ, სიტყუაჲ ღმრთისაჲ საქმე არს და ყოველივე დაბადებული სიტყჳთა მისითა დაიბადების და უტყუად და დახუდომით და თავით თჳსით დაბადებულთა შორის ღმრთისათა არარაჲ მოიგონების. ვინაჲცა ესრეთ ჯერ არს რწმუნებად, ვითარმედ ყოველთავე არსთა შორის სიტყუაჲ რაჲმე ბრძენი და ჴელოვანი დაწესებულ არს, დაღაცათუ უაღრეს იყოს სახილველთა ჩუენთა განცდისაგან. და სიტყუაჲ ესე, ვითარმედ: "თქუა ღმერთმან", ვინაჲთგან სიტყჳსა არს მომასწავებელ, ღმრთივშუენიერად გულისჴმა-ვყოთ და სრულმყოფელად არსთა არსებისა აღვიყვანოთ ძალი მისი.

13. რამეთუ ესრეთვე მოგჳთხრა ჩუენ დიდმან დავით ესევითარნი ესე ჴმანი და თქუა, ვითარმედ: "ყოველივე სიბრძნით ჰქმენ" (ფს. 103.24), რამეთუ ბრძანებითთა მათ სიტყუათა არსთა დაბადებისათა, რომელნი მოსე საღმრთოჲსა ჴმისათჳს აღწერნა, მათ დავით, იხილნა რაჲ ქმნულთა შორის, სიბრძნედ სახელ-სდვა ვინაჲცა იტყჳს, ვითარმედ: "ცანი უთხრობენ დიდებასა ღმრთისასა" (ფს. 18.2), რომელ არს მათ შორის მყოფი იგი აგებულებაჲ და ხილვაჲ მრავალჴელოვანი და მორთული იგი შეწყობილი წესიერებაჲ მათი, რომელი-იგი გულისჴმისმყოფელთა მიერ სიტყჳსა წილ გულისჴმა-იყოფების, რამეთუ თქუა რაჲ "ცათა თხრობაჲ" და "სამყაროჲსა მითხრობაჲ", განჰმართებს ზრქელად მსმენელთა სიტყჳსათა, რომელნი-იგი, ვინ უწყის, ნუუკუე ჴმასა და სიტყუასა მოელოდინ, რომელთა მიმართ იტყჳს, ვითარმედ: "არა არიან თქუმულ და არცა სიტყუა, რომელთა-იგი არა ესმა ჴმაჲ მათი" (ფს. 18.4), რაჲთა ცხად-ყოს, ვითარმედ დაბადებულთა შორის ხილული სიბრძნე სიტყუავე არს, დაღაცათუ სიტყუად არა ითქუმოდის³³.

14. და კუალად მოსეს მიერ წარმოთქუმულთა სიტყუათა საღმრთოთა მათ სასწაულთათჳს, რომელნი იქმნნეს ეგჳპტეს, რომელნი-იგი უაღრეს იყვნეს კაცთა ბუნებისა, ესრეთ მოიჴსენნა იგინი მეფსალმუნემან და თქუა, ვითარმედ: "დასხნა მათ შორის სიტყუანი სასწაულთა მისთანი და ნიშთა მისთანი ქუეყანასა მას ქამისსა" (ფს. 104.27), და ამის მიერ სიტყჳთა რაჲთმე ქმნაჲ თჳთოეულისა ძალისაჲ და საქმით სრულყოფაჲ განცხადებულად მოასწავა და ვითარმედ არა პასუხთა შინა არს სიტყუა(339)ჲ, არამედ ძალსა სასწაულთასა ესრეთ სახელდებულსა.

III. 1. ესრეთ უკუე უსწრო და განიყო არსთაგან მსწრაფლითა მით და მახჳლითა მოძრავობითა ბუნებისაჲთა ძალი იგი ნათლისაჲ და განბრწყინვებადი იგი ყოველი ძალითა მით ბრწყინვალებისა მისისაჲთა განათლდა, ხოლო თუ ვითარითა ძალითა იქმს ამას არსებაჲ იგი ცეცხლისაჲ, მხოლომან ღმერთმან უწყის, რომელმან-იგი დასთესა ბუნებასა შინა მისსა ძალი იგი ნათლისაჲ და ამასვე წამებს მოსეცა წიგნთა შინა თჳსთა, რამეთუ იტყჳს, ვითარმედ: "თქუა ღმერთმან: იყავნ ნათელი"; და ვითარ ვჰგონებ, ამას გუასწავებს სიტყჳსა ამის მიერ, ვითარმედ საღმრთოჲ სიტყუაჲ არს საქმე ნათლისაჲ და მიმცემელი ბრწყინვალებისაჲ უაღრეს ყოვლისავე კაცობრივისა გონებისა, რამეთუ ჩუენ ხილულსა ამას ხოლო ვხედავთ და საკჳრველებასა საცნობელთა მიერ განვიცდით, ხოლო თუ სადა იყოფვის ცეცხლი, ანუ თუ ვინაჲ იშვების მყისსა შინა, ანუ თუ ვითარ კუესებითა საღრტილთაჲთა გამოვალს და ანუ თუ სხუათა რომელთაცა ნივთთა ურთიერთარს კუეთებითა და დრესითა, და ანუ თუ რაჲ არს ძალი მისი, რომლითა-იგი აღტყინებულსა მას ნივთსა შესჭამს და ჰაერსა განანათლებს და რომელთა-იგი ნივთთა შინა დაბუდებულ არს, არარას ავნებს, ვერცა ხილვად შემძლე[245]ბელ ვართ, ვერცა რას გონებითა მოვიგონებთ ამისთჳს, არამედ მხოლოსა ხოლო ღმერთსა მივაჩემებთ დიდისა ამის საკჳრველთმოქმედებისა ნიშსა, რომელმან-იგი გამოუთქუმელითა მით ძალითა თჳსითა მისცა ცეცხლსა ნათელი, ვითარცა წამებს მოსე, ვითარმედ: "თქუა ღმერთმან: იყავნ ნათელი, და იყო ნათელი და იხილა ღმერთმან ნათელი იგი, რამეთუ კეთილ" (შესაქ. 1. 3-4)³⁴ და რამეთუ ჭეშმარიტად მხოლოჲსა ღმრთისაჲ არს განცდაჲ სიკეთისა მისისაჲ, ხოლო ბუნებისა ჩუენისა სიგლახაკე ქმნილსა მას ხედავს, ხოლო თუ ვითარ იქმნების, ვერცა ხილვად შემძლებელ არს და ვერცა ქებად, რამეთუ რომელი რაჲ ვინ უწყოდის, მასცა აქებს, ხოლო რომელი არა უწყოდის, ვითარ შეუძლოს ქებად?³⁵

2. იტყჳს უკუე, ვითარმედ: "იხილა ღმერთმან ნათელი იგი, რამეთუ კეთილ და განწვალა ღმერთმან შორის ნათლისა მის და შორის ბნელისა" (შესაქ. 1.4).

კუალად წესითა რაჲთმე და შეწყობითა შემდგომებისაებრ ბუნებისა საჭიროდ აღსრულებულსა საღმრთოჲსა ძლიერებისა აღიყვანებს მოსე, რაჲთა გუასწავოს ჩუენ თქუმულთა ამათ მიერ, ვითარმედ ყოველივე იხილა და განიცადა საღმრთომან მან სიბრძნემან თანაწარუვალითა მით წესითა შემდგომითი-შემდგომად აღსრულებად; რამეთუ არსებაჲ რაჲ ნათლისაჲ, ყოვლით-კერძო განთესული, საკუთრებისა მიმართ თჳსისა შეკრბა და ყოველივე ერთად შეიერთა, ნეშტთა მათ ნივთთა აგებულებაჲ და სირზრქე აჩრდილსა შემოიყვანებდა და აჩრდილი იგი ბნელ იქმნებოდა. ხოლო ესე რაჲ ესრეთ შემდგომითი-შემდგომად აღესრულებოდა, რაჲთა არავინ თავით თჳსით და იბედივად დაბადებისა მიმართ აღიყვანოს დაბადებაჲ მათი, ამისთჳს იტყჳს მოსე მოჴსენებითა ღმრთისაჲთა, ვითარმედ: "მისნი არიან საქმენი ესე", რომელმან ესევითარი-იგი ძალი მისცა შექმნულთა მათ.

3. და ამას არავინ არს უმეცარ, ვითარმედ ცეცხლისა ბუნებაჲ სუბუქ არს და ზეაღმავალ და მარადისმოძრავ და საქმეთა მისთაგან გულისჴმა-იყოფების ესე, ხოლო რომელსა-იგი შემდგომებისაგან ამის დასაბამისა მოასწავებს სიტყუაჲ, სახითა მოთხრობისაჲთა წარმოაჩენს მოსე და აღსწერს, ვითარმედ: "იყო მწუხრი და იყო განთიად დღე იგი ერთი" (შესაქ. 1.5). რამეთუ ვინმცა არა უწყოდა, ვითარმედ ორკეცად გულისჴმა-იყოფების ბუნებაჲ დაბადებულთაჲ, ესე იგი არს, უხილავად და ხილულად? ხოლო აწ ყოველივე მოსწრაფებაჲ შჯულისმდებელისაჲ ესე არს, არა თუ, რაჲთა უხილავისა მისთჳს რაჲმე წარმოთქუას, არამედ რაჲთა ხილულთა ამათ შემკობაჲ და დაბადებაჲ გჳჩუენოს ჩუენ³⁶.

4. და ვინაჲთგან ცეცხლი შემდგომად ყოველთა დაბადებისა სხუათა მათ ნივთთაგან განიტყორცნა, ვითარცა ისარი რაჲმე, ზეაღმავალითა მით და სუბუქითა ბუნებისა მოძრავობითა და ყოველთაგან გამოჰკრთა³⁷ და ყოველთა აღემატა და სწორითა გულისჴმისყოფითა ხილულსა არსებასა წარჰჴდა, სლვაჲ თჳსი მართლიად ვერ წარჰმართა, ვინაჲთგან უხილავსა დაბადებულსა ზიარებაჲ შეერთებისაჲ ხილულთა მიმართ არა აქუნდა და ცეცხლი ხილული არს; და ამის პირისათჳს საზღვარსა დაბადებულთა კიდეთა მიიწია ცეცხლი და იძულებით მრგულივ-ყო სლვაჲ თჳსი, ესე იგი არს, რამეთუ ბუნებითისა მის ძალისაგან ყოვლით-კერძო მიეფინებოდა, ხოლო მართლ განფრინვებისათჳს ადგილი არა აქუნდა, რამეთუ ყოველი ხილული დაბადებული თჳსთა საზღვართა მიერ შეცვულ იყო. ვინაჲცა ცისა და ქუეყანისა შორის, ვინაჲ-კერძოცა ეპოებოდა სავალ, მიმოვიდოდა, რამეთუ, ვითარცა ვთქუთ, უხილავი ბუნებაჲ არა შეიწყნა[V]რებდა სრბასა მას ცეცხლისასა თავისა შორის თჳსისა.

5. და ამისთჳს მოსე ძრვასა მას ცეცხლისასა, მოსწავებად ძალისაებრ და სლვისა მისისა, ესრეთ იტყჳს, ვითარმედ: "ნათელი იგი დაბადებული არა ეგო მათვე საზღვართა შინა და კერძოთა, არამედ მიმოვიდოდა ზრქელთა მათ გუამთა აგებულებისა მიმართ და მძაფრითა მით სლვითა თჳსითა მიჰფენდა უნათლოთა ნათელსა და განათლებულთა ბნელსა" (V); და ესევითარი-იგი შემდგომებაჲ ნათლისა და ბნელისაჲ სწორითა ჟამითა განიწვალა ქუეშესა ამას სოფელსა, რომლისა-იგი დღედ და ღამედ წოდებაჲ ღმრთისა მიმართ აღიყვანა შჯულისმდებელმან, რაჲთა არავინ მოიგონოს თავით თჳსით ანუ თუ სხჳთ-კერძო სამე დაბადებაჲ დაბადებულთაჲ.

6. და თქუა, ვითარმედ: "უწოდა ღმერთმან ნათელსა მას დღე და ბნელსა მას უწოდა ღამე" (შესაქ. 1.5), რამეთუ ვინაჲთგან ნათლისა ბუნებასა შეუძრველად დგომაჲ ბუნებით ვერ ძალ-უც, რაჟამს-იგი ზემო-კერძოცა ცისასა აღვიდა ნათელი და ქუეყანასა ზედა იყო განფენილ და მერმე იძულებით მიფარვითა ცეცხლისაჲთა ზეშთამყოფი იგი ნათელი დაიჩრდილა უზრქესთა ნივთთა დაყენებითა, ამისთჳსცა მიფარვასა მას ნათლისასა მწუხრად უწოდა; და კუალად მო-რაჲ-ვლო ცეცხლმან ქუენა-კერძოჲ იგი სიმრგულე და სიმაღლედ მიმართ აღამაღლა ნათელი თჳსი, განთიად სახელსდვა, რომელ არს ცისკარი.

7. ხოლო ჩუენ კუალად ვიქცეთ პირველთავე მათ სიტყუათა მიმართ, რაჲთა დაშთომილიცა იგი წიგნთა საღმრთოთა გულისჴმისყოფაჲ ძალად განხილვისა ამის ჩუენისა მოვიღოთ, რამეთუ იტყჳს "დაბადებაჲ", ვითარმედ: "დასაბამად ქმნა ღმერთმან ცაჲ და ქუეყანაჲ" (შესაქ. 1.1).

ხოლო ჩუენ სიტყუაჲ ესე მყისსა შინა ყოველთა არსთა დაბადებად გულისჴმა-ვყავთ, რაოდენიცა-რაჲ იხილვების შორის ცისა და ქუეყანისა, რამეთუ კიდეთა შორის შეიცვის უეჭველად მათ შორის მყოფიცა იგი ყოველივე, ხოლო კიდედ ცასა და ქუეყანასა ვიტყჳ კაცობრივთა საცნობელთა განცდისაებრ, რამეთუ ორკერძოვე ამათ მიერ შეიცვიან კაცობრივნი სახილველნი, რამეთუ ვითარცა-იგი თქუას რაჲ, ვითარმედ "ჴელსა შინა მისსა არიან კიდენი ქუეყანისანი" (ფს. 94.4) და საშუვალ მყოფსა მასცა საზღვარსავე შინა კიდეთასა შეიცავს, ეგრეთვე მოსე ნივთიერისა მის ყოვლისა სოფლისა არსებისა საცნაურყოფად კიდენი მოიჴსენნა³⁸.

8. და ესევითარისა ამის პირისა თანაშემწედ ვიტყჳთ შემდგომთა სიტყუათა, რამეთუ წერილს არს, ვითარმედ: "და ქუეყანაჲ ესე იყო უხილავ და განუმზადებელ" (შესაქ. 1.2), ვინაჲცა ცხად არს ამის მიერ, ვითარმედ ყოველნივე არსნი შეცვულ იყვნეს პირველსა მას შინა ნებასა ღმრთისასა, რომლითა-იგი ინება დაბადებაჲ დაბადებულთაჲ, ვითარცა-იგი ძალსა შინა თესლთა დათესულთასა იქმნების, რომელნი-იგი მაშინვე დაეთესნეს, ხოლო თჳთოეულად წარმოჩენაჲ არღა ქმნილ-იყო, ვითარცა იტყჳს, ვითარმედ: "ხოლო ქუეყანაჲ იყო უხილავ და განუმზადებელ", რომელი-იგი სწორ არს თქუმად, ვითარმედ: "იყო და არა იყო", რამეთუ არღა შეერთებულ იყვნეს სიპოხენი მისნი, არცა შეკრებილ.

9. და ამას წამებს სიტყუაჲ იგი და იტყჳს, ვითარმედ: "უხილავ იყო იგი", რამეთუ უხილავისა ფერი არა არს, ხოლო ფერი, ვითარცა დინებაჲ რაჲმე, იქმნების სახე პირისა მის გამოჩინებულისა და სახე უგუამოდ შეუძლებელ არს; და ვინაჲთგან უხილავ იყო, უსახურცა იყო უეჭუელად. და ამას თანაშეეტყუების გამოუსახველობაჲცა და მას კუალად უჴორცობაჲ³⁹;

10. და ამისთჳს ვიტყჳთ, ვითარმედ მყისსა მას შინა დაბადებასა სოფლისასა იყო ქუეყანაჲცა არსთა შორის, ვითარცა სხუაჲ ყოველივე, ხოლო ელოდა სიპოხეთა და სიჴშოთამიერსა შემზადებასა, რომელ არს განმზადებაჲ. რამეთუ "უხილავობაჲ" რაჲ მისი თქუა, ცხად-ყო სიტყუამან, ვითარმედ არ[246]ცა რაჲ სხუაჲ სიჴშოჲ იხილვებოდა მის შორის. და "განუმზადებელად" სახელდებაჲ მოასწავებს, ვითარმედ არღა განჴშირებულ იყო იგი ჴორციელთა საკუთრებათა მიერ⁴⁰.

11. ხოლო უცხადესად-რე გამოჩნდების ესევითარი ესე ძალი სჳმმახოჲს და თეოდოტის და აკჳლაჲს⁴¹ აღწერილისა მიერ, რამეთუ ერთმან მან თქუა, ვითარმედ: "ქუეყანაჲ იყო უქმ და განუწვალებელ", და მეორემან, ვითარმედ: "ცარიელ და არარა", ხოლო მესამემან, ვითარმედ: "არარა და არარა". და ამათ მიერ ცხად-იქმნების, ვითარ ჩუენი სიტყუაჲ ჰგონებს, "უქმობასა" მიერ, - ვითარმედ საქმე არღარა ქმნილ იყო, არამედ ძალსა ოდენ შინა აქუნდა არსებაჲ, ხოლო "განუწვალებელისა" მიერ, - ვითარმედ არღარა განყოფილ იყვნეს ურთიერთარს, რაჲთამცა განთჳსებულად და თავით თჳსით იხილვებოდეს თჳთოეულნი სიჴშონი და ნივთნი სიპოხეთანი, არამედ შერეულსა რასმე და განუწვალებელსა სიჴშოსა შინა იხილვებოდა ყოველი და არცა ფერი აქუნდა და არცა სახე და არცა სიდიდე, არცა სიმძიმე და არცა ვითარებაჲ და არცა რაჲ სხუაჲ ესევითარი იხილვებოდა მის შორის⁴².

12. და ამასვე ძალსა გუაუწყებს ჩუენ "ცალიერებაჲ" და "არარაობაჲ", რამეთუ შემწყნარებელსა მას ძალსა სიჴშოთასა "ცალიერებად" უწოდა რაჲთა ვისწავოთ, ვითარმედ შემწყნარებელი ძალი სიჴშოთაჲ ყოველთა შემოქმედმან პირველვე დადვა მის შორის (340)⁴³, ხოლო წუთღა ცალიერ იყო იგი და თავსა შორის თჳსსა აქუნდა არარაჲ პირველ აღვსებადმდე მისა სიჴშოთა მიერ; ხოლო მესამესა მას სიტყუასა, ვითარცა ეპიკუროჲს ფილოსოფოსობისაგან მოპოვნებულსა, განუნახველად თანაწარვჰჴდებით, რამეთუ იგიცა ეგევითარსავე რასმე იტყჳს პირველისა მისთჳს არსთა დაბადებისა, რამეთუ უჴმოდ და უარსებოდ განუკუეთელთა მათ გუამთა ბუნებასა წარმოაჩინებს ესევითართავე ჴმათა მიერ, რომელი-იგი მსგავს არს, ვითარმედ: "არარაჲ არა"⁴⁴.

13. ხოლო ჩუენ პირველსავე მას სიტყუასა მივიქცეთ, ვითარმედ ხილულთა მათ დაბადებულთა რაჲ ბუნებისა საზღვარი მოვლო ცეცხლმან, მერმეღა შეიქმნა სამყაროჲ, რომელსა-იგი სიტყუაჲ საზღვრად უწესს ზედა-კერძო და ქუეშე-კერძო მისსა მყოფთა მათ წყალთა⁴⁵. და ვითარ მე ვჰგონებ, [არა] გუამი რაჲმე არს სამყაროჲ, მტკიცე და მაგარი, გინათუ ოთხთა მათ ნივთთაგანი, ანუ თჳნიერ მათსა სხუაჲ რაჲმე, ვითარცა ეოცნა გარეშესა ფილოსოფოსობასა⁴⁶; და რამეთუ სამყაროჲ სხუა არარაჲ არს, არამედ კიდე ხილულისა ამის არსებისაჲ, რომელსა-იგი ცეცხლისა ბუნებაჲ მარადისმოძრავითა მით ძალითა სამარადისოდ მოჰვლის; და რამეთუ ესე არს სამყაროჲ წერილთა მიერ თქუმული, შეტყუებული სამარადისოჲსა მის და უჴორცოჲსა და შეუხებელისა თჳსებისაჲ.

14. და რამეთუ ვინ არა უწყის, ვითარმედ ყოველივე მყარი უეჭუელად სიმტკიცითა რაჲთმე და სიჴშოჲთა შეჴშირებულ არს და შემაგრებულ, ხოლო ჴშირი და მაგარი არა ეგების, რაჲთამცა უცხო იყო მძიმეთა სიპოხეთაგან და მძიმე ბუნებით ზეაღმავალ ვერ არს და სამყაროჲ ყოველთა ხილულთა დაბადებულთა უმაღლეს არს.

15. და ვინაჲთგან ესე ესრეთ არს, არა შეუნდობს სიტყუაჲ, რაჲთამცა ზრქელად რაჲმე და მძიმე გუამად გულისჴმა-იყო იგი, არამედ ვითარცა ვთქუთ, ვითარმედ უხილავთა და უჴორცოთა შესწორებულად ყოველივე ხილული არსებაჲ მტკიცედ და ზრქელად იწოდების, დაღაცათუ ბუნებითითა სიწლოჲთა ევლტოდის თუალთა განცდასა.

IV. 1. და ვინაჲცა რავოდენიცა მოვლო ბუნებამან ნათლისამან (ხოლო მო-ესოდენი-ვლო, რავოდენიცა შემოიცავს [V] ბუნებასა არსთასა), რომელი-იგი დაწესებულ არს დასასრულად ნივთიერისა არსებისა და თჳსითა რაჲთმე საზღვართა შეწერილ, სამყაროდ სახელ-ედების მას, შეატყუა რაჲ ძალი და აგებულებაჲ მისი უნივთოთა და უჴორცოთა აგებულებასა; და ცად ეწოდა⁴⁷, ვითარცა-იგი ნათელსა დღედ ეწოდა და ბნელსა - ღამედ.

2. ხოლო წყალთა განყოფაჲ, განწვალებული შუვამდგომელობითა სამყაროჲსაჲთა, არცა ამის გულისჴმისყოფისაგან ივლტის და არცა წერილთა წესისაგან მოსწყდების, რამეთუ წერილ არს შეწყობასა შინა წერილისასა, ვითარცა წარმოთქუა ქუეყანისათჳს, ვითარმედ "ბნელი იყო ზედა უფსკრულთა და სული ღმრთისაჲ იქცეოდა ზედა წყალთა" (შესაქ. 1.2). მე უკუე ესრეთ ვიტყჳ, ვითარმედ სული ღმრთისაჲ ესოდენ განშორებულ არს ბნელისაგან, ვითარცა სხჳსა ყოვლისავე ბოროტისაგან უცხო არს და ბევრეულთა ჴმათა წერილისათა შემძლებელ ვართ მოჴსენებად ამის პირისათჳს; და რამეთუ ღმერთი ნათელ არს ჭეშმარიტ და ნათელსა შინა მკჳდრ არს  მიუახლებელსა და სული ღმრთისაჲ ერთ არს მის თანა ბუნებით და ვინაჲთგან ერთი ბუნებაჲ არს ღმრთისა და სულისა წმიდისაჲ და ღმერთი ნათელ არს, განაღა სულიცა ღმრთისაჲ ნათელვე იყოს უეჭუელად, და ნათელმან განაღა განანათლოს არე იგი, რომელსაცა ზედა იქცეოდის.

3. ვინაჲცა წყალი იგი, რომელსა ზედა სული ღმრთისაჲ იქცეოდა, განაღამცა ნათელ იყო და უცხო ბნელისაგან, ხოლო რომელი-იგი ბნელსა შინა არა იყო, არცა განმანათლებელისა მოქენე იყო უეჭუელად; და უკუეთუ ესე ჯეროვნად გულისჴმა-ვყავთ, მაშა, წყალი იგი, რომელსა ზედა სული ღმრთისაჲ იქცეოდა, განაღა სხუაჲ რაჲმე იყოს და არა წყალი ესე დამართ მდინარე და განხრწნადისა ბუნებისა ზიარი, რომელი-იგი სამყაროჲსა მიერ შეიზღუდვის, ვითარცა მძიმე ესე და დამართ მდინარე წყალი. და უკუეთუ მასცა წერილთა მიერ წყლად სახელ-ედების, რომელი-იგი უმაღლესისა ხედვისა მიერ უხილავთა მათ ძალთა სავსებისა მომასწავებელად გულისჴმა-ვყავთ, სეხნაობისათჳს სახელთაჲსა ნუმცა ვის უკჳრს. და რამეთუ ღმერთიცა ცეცხლ განმლეველ არს, გარნა ნივთიერისა ცეცხლისა მოსწავებისაგან წმიდა არს სიტყუაჲ იგი; და ვითარცა ღმრთისათჳს რაჲ გესმას, ვითარმედ ცეცხლ არს, არა ცეცხლად, არამედ სხუად რადმე გულისჴმა-ჰყოფ, ეგრეთვე, გესმეს რაჲ (V), ვითარმედ სული ღმრთისაჲ იქცეოდა ზედა წყალთა, ნუ წყალთა ბუნებად გულისჴმა-ჰყოფ წყალთა მათ, რამეთუ სული ღმრთისაჲ მდაბალთა და დაუდგრომელთა ზედა არა იქცევის. და რაჲთა უცხადეს იქმნეს სიტყუაჲ ესე, შემოკლებულად წარმოვთქუათ შეტყუებაჲ მისი⁴⁸.

4. სამყაროჲ იგი, რომელსა ცად სახელ-ედვა, საზღვარი არს ხილულთა ამათ დაბადებულთაჲ და მიერითგან უხილავი დაბადებული იწყებს შორის შემოსლვად, რომლისა შორის არცა სახე არს, არცა სიდიდე და არცა ადგილთა ცვალებაჲ, გინა დგომაჲ და არცა სიშორისა საზომი და არცა ფერი და არცა გუარი, არცა ვითარებაჲ და არცა რაჲ სხუაჲ, რომელი ცათა ამათ ქუეშე იხილვების.

5. და ნუმცა ვინ გვაბრალებს ჩუენ, ვითარცა შერევნისა შემომღებელთა სიტყჳსა ამის მიერ და სახისმეტყუელებისა⁴⁹ და ვითარმცა პირველ ჩუენსა ამის პირისათჳს ვიეთგანმე აღწერილსა ხილვასა უკუნ-ვარღუევდით⁵⁰ და გინათუ კუალად რომელთა-იგი უჯეროდ თქუეს, ვეწამებოდითმცა, რომელნი ჰგონებენ ძალთა მათ განდგომილთა უფსკრულად და სო[247]ფლისმპყრობელსა მას ბნელისასა უფსკრულთა ზედა ბნელად და ნუმცა ქმნილ ვარ ესევითარისა უშჯულოებისა ზიარ, გინა მომგონებელ, რაჲთამცა დაბადებულნი ღმრთისანი სიბოროტედ გულისჴმა-ვყვენ, რომელთათჳს განცხადებულად თქუმულ არს საღმრთოჲთა სიტყჳთა შემდგომად ყოველთა სრულებისა, ვითარმედ: "და იხილა ღმერთმან ყოველი, რაოდენი ქმნა და აჰა ესერა კეთილ იყო ფრიად" (შესაქ. 1.31). და უკუეთუ ყოველი, რავოდენიცა ქმნა ღმერთმან, კეთილ იყო, ხოლო უფსკრულისათჳს განაღა ვერვინ მოიგონებს, თუ გარეშე არს დაბადებულთა ღმრთისათა, კეთილ სამე არს იგიცა უეჭუელად თჳსითა აგებულებითა, დაღაცათუ უფსკრულ იყოს და დაღაცათუ არა ჰნათობდეს მას ნათელი იგი არსთა ნათობად დაწესებული⁵¹.

6. ვინაჲცა უფსკრული რაჲ მესმეს წერილთა შინა, სიმრავლისა წყალთაჲსა მომასწავებელად ვიტყჳ, რამეთუ ესრეთვე ფსალმუნი შემოსაზღვრებს მას და იტყჳს, ვითარმედ: "შეძრწუნდეს უფსკრულნი დიდძალითა ოხრითა წყალთაჲთა" (ფს. 76.17-18); ხოლო მის ზედა მყოფი ბნელი რაჲ მესმეს, ესრეთ გულისჴმა-ვჰყოფ, ვითარმედ ნათელი იგი არსთა ზედა მიფენილ არღა განბრწყინვებულ იყო მათ ზედა.

7. ხოლო განყოფაჲ რაჲ და განწვალებაჲ წყალთაჲ მესმეს სამყაროჲსა მიერ წიგნთა შინა, ვჰგონებ თუ, არა განვალ გარეშე წესისა, რამეთუ სახელსა მას წყალთა მაუწყებელსა განყოფილად გულისჴმა-ვჰყოფ და ორთავე ბუნებასა განთჳსებულად სახელვდებ: და ერთსა მას ვიტყჳ ზეაღმავალად და სუბუქად და სისუბუქესა მას ცეცხლისასა უსუბუქეს, ვიდრეღა ზენა-კერძო მჴურვალისა მის ბუნებისა მყოფ არს და არცა მოძრავობასა მას თანა მის ქუეშე მყოფისასა იძრვის და არცა მიიდინების და არცა მიიცვალების და არცა მჴურვალებისაგან წინააღმდგომად ბუნებად შეიცვალების, არამედ მის ქუეშე მორბედისა მისგან ცეცხლისა განულეველად ჰგიეს და არცა ერთსა შეახლებასა მისცემს მას თავისა მიმართ თჳსისა, და რამეთუ ვითარცა იქმნა ადგილ ნივთიერისა უნივთოჲ?

8. ხოლო მეორე ესე წყალი ესევითარი არს, რომლისა ბუნებაჲ სახილველთა მიერ და შეხებისა და გემოჲსხილვისა უწყით და მეცნიერ ვართ, რამეთუ რომელი-ესე დის და წმიდად იხილვების და გემოჲსხილვითა სიპოხე⁵² მისი იცნობების, ამისი სხუად რადმე სახისმეტყუელებად შეცვალებაჲ არა საჭირო არს:

9. ბუნებისა ხოლო მის წყლისათჳს, რომელი არცა იხილვების, არცა დის, არცა სხუაჲ რაჲ წყალთა ბუნებისა საქმე საცნაურ-იქმნების მის შორის, არამედ ადგილთაცა განშორებულ არს და ყოვლისავე საცნობელთა განხილვისაგან შეურევნელ არს და უცხო სიპოხითა ამათგან, რომელთა მეცნიერ ვართ და ვინაჲთგან სული ღმრთისაჲ იქცევის მათ ზედა და ზესკნელს ცათა ზედა მდგომარედ იხილვებიან, ვინმცა იყო გონიერად განმკითხველი საქმეთაჲ და არამცა სხუად რადმე და არა ზოგადად წყლად გულისჴმა-ყო  ბუნებაჲ მისი და უჴორცოთა და უხილავთა ბუნებათა მიმართ აღიყვანა სახისმეტყუელებაჲ მისი? და უფროჲსღა, ვინაჲთგან გამოძიებისაგან და გამოკულევისა საქმეთაჲსა ვპოვეთ ესე, რამეთუ ყოველივე მოძრავი გარეშე უხილავისა ბუნებისა შეიცვის და ვალს და თავისავე მიმართ თჳსისა მიიქცევის და საზღვარ მოძრავთა დასასრული მიმყოვრებულისა და განგრძობილისა ბუნებისაჲ იქმნების, რომელთაგან წმიდად იხილვების [V] უხილავი იგი და განუშორებელი ბუნებაჲ, რამეთუ ადგილთა სიშორე და განწვალებაჲ არა არს მის შორის.

10. (341) ხილულისა უკუე ამის არსებისა, ვითარცა ვთქუთ, დასასრული არს საზღვარ სისრულისა მისისა, ხოლო უხილავისა მის შორის ესევითარი არარაჲ იხილვების, ვითარ-ესე ხილულთა ამათ შორის საცნაურ-იქმნების. და ამას ვიტყჳთ, ვითარმედ გამოჩნდების სახელითა სამყაროჲსაჲთა, რომელსა-იგი დაგჳმტკიცებს ჩუენ განმარტებაჲ წიგნისაჲ, რომელი იტყჳს, ვითარმედ: "განაშორა ღმერთმან შორის წყალთა მათ, რომელნი იყვნეს ქუეშე სამყაროჲსა მის და წყალთა მათ, რომელნი იყვნეს ზედა სამყაროჲსა მის" (შესაქ. 1.7) და ცხად-ჰყოფს ამის მიერ, ვითარმედ არცა პირველ შეერთებულ იყო წყალი ესე მის თანა, არამედ ზიარებასა შინა სახელთასა შეურევნელ იყო ბუნებაჲ მათი, რამეთუ არათუ ესრეთ თქუა, ვითარმედ: "წყალნი იგი, რომელნი იყვნეს ზედა სამყაროჲსა მის, იქმნნეს ქუეშე სამყაროჲსა მის" და ანუ თუ, ვითარმედ: "რომელნი იყვნეს ქუეშე სამყაროჲსა მის, აღვიდეს ზედა სამყაროჲსა მის", არამედ ვითარმედ: "ზედა-კერძო იყვნეს მისა". ხოლო რომელნი-იგი პირველითგანვე ქუენაჲსა ამის აგებულებისაგან განშორებულ იყვნეს და წყუდიადი არა უფლებდა მათ ზედა, უეჭუელად ნათელსა შინა იყვნეს საღმრთოჲსა სულისასა და უცხო ბნელისაგან და ამის თანა, რამეთუ წარმოჩინებულისა მის სამყაროჲსა უმაღლეს იყვნეს.

11. ესე უკუე ყოველი განსაჯენ გულისჴმისყოფით მსმენელმან და უკუეთუ ჯეროვანი რაჲმე შეტყუებაჲ იხილოს სიტყჳსა ჩუენისაჲ თქუმულთა ამათთჳს, ჰმადლობდინ ღმერთსა, რამეთუ ჩუენ პირველისა მისთჳს არსთა აგებულებისა ესრეთ გულისჴმა-ვყავთ; და ვითარმედ ძალითა არსებისაჲთა არა უმრწემეს არს ნათელი ბნელისა, დაღაცათუ წიგნი პირველ ნათლისა სახელ-სდებს ბნელსა. და რაოდენიცა სამყაროჲსათჳს ჰაზრით გულისჴმა-ვყავთ და განყოფილებისათჳს წყალთაჲსა, რომელთა-იგი ბუნებაჲ მდინარედ და სუბუქად განვყავთ, ვითარცა-იგი საღმრთომან წიგნმან მოგუცა გულისჴმისყოფაჲ და წინა-გჳყო ცნობაჲ, ესე არს და ესევითარი, ვითარცა წარმოვთქუთ.

12. ხოლო ვინაჲთგან "განიყო" წყალი იგი ხილული და უხილავი და შუვამდგომელად მრჩობლისა მის ბუნებისა მათისა  წარმოიჩინა ცაჲ, რომელი-იგი ქუეყანისა თანა პირველვე დაიბადა ყოველთა მათ თანა ნივთთა, სრულყოფად სოფლისა დაბადებულთა, ხოლო აწ სრულ-იქმნა და სახელ-ედვა წარმოჩენითა სამყაროჲსაჲთა, რომელი-იგი მოვლითა მით ნათლისაჲთა შემოისაზღვრა და კუალად მეორემენ მრგულიადმოვლამან ნათლისამან მის ქუეშე მყოფი იგი სოფელი ზოგებით განანათლა და დააბნელა, რომელსა-იგი სახელ-ედვა, ვითარცა პირველ შემდგომებასა შინა, დღე და ღამე.

13. ხოლო ჯეროვნად და თანაწარუვალად შემოვიდა დაბადებულთა შორის ბუნებაჲ რიცხჳსა და თუალვისაჲ რამეთუ რიცხუვაჲ სხუაჲ არარაჲ არს, არამედ ერთ ერთისა შეერთებაჲ, ხოლო ყოველივე განთჳსებულითა რაჲთმე შეცვითა შემოწერილი "ერთად" იწოდების და ვინაჲთგან სიმრგულე ცისაჲ ყოვლით-კერძო სრულ არს თავით თჳსით და გარეშეცვულ, კეთილად უწოდა სიტყუამან "ერთ" მოქცევასა სიმრგულისასა და მოვლასა ნათლისასა და თქუა, ვითარმედ: "იყო მწუხრი და იყო განთიად, დღე იგი ერთი" (შესაქ. 1.5). და კუალად სხუაჲ "ერთი" - ეგრეთვე და მერმე შეაერთნა ორნივე და ორად შექმნნა და ესრეთ დაწყებასა რიცხჳსასა ნაწილთა თანა დაბადებისათა პირველითგან შემოიყვანებს სიტყუაჲ და შემდგომებასა წესისასა სახელითა რიცხჳსაჲთა წარმოაჩინებს და იტყჳს, ვითარმედ: "იყო მწუხრი და იყო განთიად, დღე იგი მეორე" (შესაქ. 1.8).

14. და ვინაჲთგან ესე იქმნა, კუალად ბუნებაჲ არსთაჲ შემდ[248]გომითი-შემდგომად ვალს და თანაწარუვალსა და საჭიროსა შეძინებასა წინაჲთქმნულთა მათ შესძინებს, ხოლო წინა-ძღვის ამისცა საქმისა საღმრთოჲ ბრძანებაჲ, რაჲთა ყოვლით-კერძო განაკრძალოს მოსე გონებაჲ ჩუენი, ვითარმედ არარაჲ არსთაგანი დაბადებულ არს უღმრთოდ და რაჲთა თჳთოეულისა დაბადებულისა საკჳრველებასა დამბადებელისა მიმართ ჰქონდეს აღსლვაჲ, რამეთუ ყოველივე ცეცხლისა და ნათლისა ბუნებაჲ თჳსითა ვითარებითა სხუათაგან განყო და ჰაერისა დაბადებაჲ დაიდუმა, დაღაცათუ ამისცა ჯერ-იყო შემდგომად ცეცხლისა სრბისა მეორედად ბუნებათმეტყუელებად წარმოთქუმაჲ, ვინაჲთგან თჳსებაჲცა რაჲმე აქუს მას ცეცხლისა მიმართ სისუბუქისათჳს თჳსისა და მერმეღა მძიმეთა მათ ბუნებათათჳს მითხრობად.

15. ხოლო აწ ამათთჳს იტყჳს და ჰაერსა თანაწარჰჴდების, არათუ ვითარმცა არარას სარგებელსა შემოიღებდა სრულებასა შინა სოფლისასა, არცა ვითარმცა დაფარულ იყო ნივთთა აგებულებისაგან და ძალისა, არამედ ნუუკუე და ამისთჳს, რამეთუ სილბილითა და მორჩილებითა ბუნებისაჲთა თჳთოეულთა არსებათა თავისა შორის თჳსისა შემწყნარებელ არს ჰაერი და თავსა შორის თჳსსა გამოაჩინებს არსთა, ხოლო თჳსი არცა სახე აქუს, არცა ფერი, არცა პირი, არამედ უცხოთა ფერთა და სახეთა მიერ გამოისახვის, რამეთუ ბრწყინვალე იქმნების გამობრწყინვებითა ნათლისაჲთა და მიფარვითა დაშავდების, ხოლო თავით თჳსით არცა ნათელ არს და არცა ბნელ და ყოველსავე სახესა მიეფერების და ყოველთავე ფერთა მიერ ფეროვან-იქმნების (V) და ყოველსავე ძრვასა შინა მავალისასა მარჯუე ექმნების, რამეთუ  ვინაჲცა ვიდოდის, ორკერძოვე გზა-სცემს უშრომელად და თავით თჳსით განეპების იმიერ და ამიერ სივრცესა და სიდიდესა მის შორის მავალისასა და კუალად უკუანა-კერძო შეიძერწვის და წყალსა სარწყულისაგან წარმოსხმულსა და გინათუ რაჲცა იყოს მას შინა, გზა-უყოფს და განეყოფის და მის წილ შევალს იგი ჭურჭელსა მას შინა, და სხუაჲ ესევითარი ბევრეული იხილვების მის შორის სიჩჩოჲსათჳს და მორჩილებისა ბუნებისა მისისა.

16. ვინაჲცა, ვინაჲთგან კაცთა ცხორებაჲ ამის შორის არს და ყოველივე საცხორებელი ძალი და საცნობელთა შეწევნაჲ ჰაერსა შინა განძლიერდების, რამეთუ მის მიერ ვხედავთ და გუესმის და ვიყნოსთ, რომელი-იგი არს უმტკიცესი ძალი ცხოვლობისაჲ, რამეთუ რომელი ყნოსისაგან აღმოფშჳნვისა დასცხრეს, იგი ცხორებისაგანცა დაცხრომილ არს უეჭუელად:

17. ამისთჳსცა ბრძენმან მოსე გამოუწულილველად დაუტევა ნივთი ესე ჩუენთან აღზრდილი და თჳსი ჩუენი, რომლითა-იგი მეყსეულად შობითგან აღვიზარდებით და კმა-ყო ამის ჯერისათჳს თანანერგი იგი და საკუთარი ბუნებისა ჩუენისა ჰაერისა მიმართ თჳსებაჲ და სიყუარული. ხოლო მის შორის აგებულებაჲ იგი დაბადებულთაჲ, თუ ვითარ იქმნა დაწყებაჲ მათი, თჳთოეულად წარმოიტყჳს:

18. რამეთუ, წარჴდა რა დღე იგი მეორე, კუალად ყოვლად ბრძენი იგი და მრავალშეწყობილი არსთა წესიერებაჲ განჰყოფს წყალსა ქუეყანისაგან სიტყჳთა ღმრთისაჲთა, რამეთუ ჭეშმარიტად ყოველსავე სიბრძნით დაბადებულსა სამართლად ეწოდების სიტყუად ღმრთისად და არს არა ორღანოთა რათმე ჴმისა გამომღებელთა მიერ გამოცემულ, არამედ თჳთ მათ საკჳრველებათა მიერ დაბადებისათა დაბერილ უმაღლეს საყჳრისა.

19. რამეთუ, ვიდრეღა-იგი აღრეულ იყო ნოტიაჲ იგი ბუნებაჲ სიპოხესა თანა მიწისასა, ვისიმცა იყო სხჳსაჲ, [V] რაჲთამცა ქუეყანაჲ თჳსითა სიჴშოჲთა შეამტკიცა და ყოველნივე ნაწილნი მისნი თჳსსა თჳსებასა შეაყვნა და სიმტკიცესა და სიჴშოსა შეანაწევრნა და გამოწურა მისგან მის შორის მყოფი იგი ნოტიაჲ და სინედლე და წყალიმცა განყო შერევნისაგან ქუეყანისა და თავისა მიმართ თჳსისა შეკრიბა ღელეთა შინა ქუეყანისათა შეერთებული?

20. და ვინაჲთგან ესევითარი ესე საქმე ჭეშმარიტად საღმრთოჲსა სიბრძნისა და ძლიერებისაჲ არს, ამისთჳს ღმრთისა სიტყუასა იტყჳს მოსე წინამძღურად ესევითარისა ამის საკჳრველებისა და განჩინებითისა რაჲსმე ბრძანებისა გამომცემელად. და, ვითარ-ესე მე ვიტყჳ, შემდგომებასა მას არსთა დაბადებისასა მიჰყვა ღმრთისმხილველი და ამას ცხად-ჰყოფს შენაწევრებულთა ამათ სიტყუათა განგრძობითა და იტყჳს: "და თქუა ღმერთმან, ვითარმედ: შეკრბედ წყალნი შესაკრებელსა მათსა და გამოჩნდინ ჴმელი" (შესაქ. 1.9). ხედავა თანაწარუვალსა ამას წესსა ბუნებისასა და თუ ვითარ განშორებითა წყალთაჲთა ქუეყანისაგან განჴმების განშიშულებული იგი წყალთაგან და ვითარ არღარა დაშთების თიჴაჲ, გინა წყურნები წყალთაგან მიწისა შორის და მერმე საჭიროდ შეიყენა წყალთა ბუნებაჲ საუნჯეთა შინა თჳსთა და შეიცვა, რაჲთა არა მდინარე იგი ბუნებაჲ განხრწნად მოვიდეს, რაჟამს არარაჲ იყოს განფენისა მისისა შემამტკიცებელ?

21. და ვითარ ვჰგონებ, არა უჯერო არს კუალადცა მოჴსენებაჲ წყალთა მათ ზესკნელთაჲ, რამეთუ უკუეთუ აქა საჭირო იქმნა, რაჲთა საუნჯედ წყალთა გამოისახოს ქუეყანაჲ, რაჲთა, ვითარცა წიაღთა რათმე შინა განფენასა მისსა იპყრობდეს და დაუდგრომელობასა მათსა სიმტკიცესა დგომისასა მისცემდეს, ვითარ ზესკნელნი იგი წყალნი, უკუეთუ წყალნი არიან, დაუდგრომელსა ზედა მდგომარე არიან და განუბნეველად ჰგიან მოდრეკილსა ზედა, რამეთუ უკუეთუ ორთავე წყალთა ერთსა ბუნებასა მივსცემთ, საჭირო არს და თანაწარუვალ, რაჲთა რომელსა-იგი ამისთჳს ვხედავთ, იგივე მისთჳს გულისჴმავყოთ და ვთქუათ, ვითარმედ ზედა-კერძოჲ ცისაჲ ჴევნებ სამე არს და ღელოვან, მსგავსად აქათა ამათ ჴევნებთა და დანახეთქთა, რაჲთა ექმნენ იგინი წყალთა მათ დამპყრობელ და მერმე რაჲ ვინ თქუას, რაჟამს მოქცევამან ცისამან მოაქციოს ზურგი თჳსი და ზედა-კერძოჲ იგი იქმნეს ქუეშე-კერძო, არამცა სარქუელნი რაჲმე და საბურველნი საჴმარ იქმნესა, რაჲთა არა შთაექანოს და განითხიოს ღელეთა მათგან წყალი იგი?

არამედ იტყჳან, ვითარმედ ცეცხლი განმლეველ არს და ჯერ არს, რაჲთა ნივთი რაჲმე აქუნდეს მზრდელად ალისა თჳსისა, რაჲთა არა დაჭნეს უღონოებითა მაგზებელისაჲთა და განკფდეს თავსა შორის თჳსსა განლეული.

22. ხოლო მე, დაღაცათუ მაღალი იგი ჴმაჲ მოძღურისაჲ ესევითართა მათ ეჭუთა ეწამების⁵³, ვჰლოცავ, რაჲთა არა ფრიად განმწარდენ, რომელნი-იგი ამას და ესევითარსა ხედვენ, (342) უკუეთუ ვიჯმნეთ განხილვისა მათისაგან და შემდგომებასა დაბადებულთასა შეუდგეთ, რამეთუ მოძღურის პირი ესე იყოს, რაჲთა მორჩილთა მათ და მოწაფეთა სწავლათა მისთასა სარგებელი რაჲმე და საგზალი ცხორებისა და ჭეშმარიტებისაჲ შეუმზადოს და არათუ, რაჲთა თჳსნი ეჭუნი დაუსხნეს მათ შჯულად.

23. და ჩუენცა, რომელნი-ესე წურთილ ვართ მის მიერ დატევებულთა მოძღურებათაგან, კუალთავე მისთა შეუთქთ და გულისჴმისყოფასა მისსა მივაჩემებთ ძალსა სიტყუათა ჩუენთასა. და უკუეთუ ოდენ ჯეროვანსა რასმე მიემთხჳოს სიტყუაჲ ჩუენი, მოძღურისამცა სიბრძნესა მიეჩემების [249] ძალი მათი.

V. 1. რასა უკუე გულისჴმა-ვჰყოფთ ჩუენდა წინაყოფილისა მის სიტყჳსათჳს? ესე იგი არს, რამეთუ არა ხოლო თუ ცეცხლისა და წყლისათჳს ოდენ ვხედავთ წინააღმდგომთა ვითარებათა, არამედ თჳთოეულთა ნივთთა თჳსებასა შინა იპოვების რაჲმე წინაგანწყობაჲ და ლალვაჲ; ვითარცა-იგი პირველჴსნებულთა მათ ნივთთა შორის უჴდების სიცივესა სიმჴურვალე და ნოტიასა - ჴმელი, ეგრეთვე მსგავსად კუალად მეორესა შეწყობილებასა ქუეყანისა და ჰაერისასა ორთავე ნივთთა სიპოხენი ურთიერთარს უჴდებიან, რომელ არიან სიმტკიცე და სითხე, სიფიცხლე და სილბილე, სიმძიმე და სისუბუქე და სხუაჲ, რავოდენიცა ორკერძოვე განთჳსებულად თჳთოეულსა მათსა შორის იცნობების; და ვითარცა ამათ შორის ვერვინ იტყჳს წინააღმდგომისა მიერ ზრდასა მეორისასა, რამეთუ არცა განლევითა სიმძიმისაჲთა სისუბუქე ჰაერისაჲ აღორძინდების, არცა სიჴშოჲ ქუეყანისაჲ შეიქმს წინააღმდგომისა თჳსისა სითხესა, არცა ნეშტნი იგი ქუეყანისა საკუთრებანი თჳსითა განლევითა ზრდიან ჰაერისა სიპოხეთა, და ეგრეთვე, ვითარმცა ვინ თქუა, დამართებით არიან ურთიერთას ნოტიაჲ და გრიგოლი ჴმელისა და მჴურვალისა, და არაჲ თუ ერთმანერთისა ხრწნილებისაგან იზარდებიან ესე და არცა არსებისა ძალი თჳთოეულისაჲ მეორისა არა არსებასა შინა იხილვების. რამეთუ უკუეთუმცა ესრეთ იყო, არცამცა ერთი მათგანი ეგო, ვინაჲთგან ძალ დგომისა მათისა ურთიერთარს განხრწნაჲ იქმნებოდა, რამეთუ თჳთოეულისა მეორისა სწორი ძალი განხრწნისაჲ უძლიერესისა მის განძლიერებითა და განმრავლებითა მოუძლურებულისა მის და მოკლებულისა განმხრწნელ და უჩინომყოფელ იქმნების მარადის⁵⁴.

2. და რამეთუ ჭეშმარიტ არს სიტყუაჲ ესე, გამოცდილებისაგან ჯერ არს დამტკიცებაჲ, ესე იგი არს, რამეთუ რაჟამს ნივთსა რასმე ცეცხლი აღედვას და მერმე დაესხას წყალი, ცხადად იხილვების ორთავე ამათ ერთმანერთისა ურთიერთარს განხრწნაჲ, რამეთუ რომელიცა უძლიერეს იქმნეს მათ შორის, განქარვებს მეორესა და უჩინო-ჰყოფს, რამეთუ სწორებით დაემორჩილების ერთი ერთისა ძლიერებისა გარდარევასა, რამეთუ ვიდრემდის განსწორებით იყოს ორთავე შორის ძალი, სწორებით იქმნების ორთავე მიერ ურთიერთარს განლევაჲ და არცა ერთი იზარდების მეორისა მიერ, არამედ ორნივე ურთიერთარს განიხრწნებიან; და ვითარცა-იგი ურთიერთარს მჭამელთა მჴეცთაჲ არა აქუს ბუნებასა, რაჲთამცა ორნივე ერთმანერთისაგან იზარდებოდეს, რომელნი-იგი ერთმანერთისაგან განიხრწნებიან, ეგრეთვე ნოტიისა ჴმელისა მიმართ წინააღდგომაჲ არცა ერთსა დაჰმარხავს არსებასა შინა, უკუეთუმცა ერთისა წარწყმედაჲ ზრდის მეორესა.

3. და ვითარ ვჰგონებ, კეთილ არს, რაჲთა ესევითარითა შემდგომებითა წარმოვაჩინოთ სიტყუაჲ ჩუენი, ვინაჲთგან ყოველივე, რაოდენიცა ქმნა ღმერთმან, კეთილ არს ფრიად და ამისთჳს ვიტყჳ, ვითარმედ თჳთოეულისა არსთაგანისა შორის ჯერ არს განცდად კეთილთა სისრულისა, რამეთუ "ფრიადისა" შეძინებაჲ, ბრძანებისა მიერ წარმოჩენილი, ცხადად გამოაჩინებს სისრულისა უნაკლულებასა; და ვითარცა-იგი ცხოველთა და ქუეწარმავალთა დაბადებასა შინა ბევრეული განყოფაჲ ტომთაჲ იხილვების და კათოლიკესა მას დაბადებასა არსთა არსებისასა მივაჩემებთ დაჯერებითსა მას საღმრთოსა ქებასა და ვითარმედ ზოგად ყოველთა უწოდა "კეთილ ფრიად" და არათუ განთჳსებულად პირთა წარმოჩენასა ვიტყჳთ დაჯერებად [V] და ღირს ქებისა;

4. და უკუეთუ ესე ესრეთ არს, მაშა, გუელისსავარცხალიცა და გომბიოჲ, მყუარი ჴმელისაჲ და სიმპალისაგან მწჳრისა შობილნი მატლნი იყვნენ სამე კეთილ ფრიად, არამედ არა სახესა და სიკეთესა პირთასა ხედავს თუალი იგი საღმრთოჲ და ფეროვნებასა და შუენიერებასა უწოდს კეთილ, რამეთუ არა თუ ამისთჳს, ვინაჲთგან ჴარი არა იყოს, ცხენი არა არს, არამედ რამეთუ თჳთოეულსა მათსა შორის დამტკიცებულ არს თჳსი ბუნებაჲ და თჳსისა არსებისა მიზეზნი თჳთოეულსა ჰქონან თავისა შორის თჳსისა, და (V) არა განხრწნასა შინა ბუნებისასა, არამედ არსებასა და გებასა შინა აქუს ძალი, - ეგრეთვე დაღაცათუ სხუებრ რაჲმე საგონებელ იყვნენ ნივთნი ურთიერთარს, არამედ თჳთოეული მათი თავისა მიმართ თჳსისა კეთილ არს ფრიად, რამეთუ თავსა შორის თჳსსა თჳსითა აგებულებითა კეთილითა აღსავსე არს.

5. კეთილ არს ქუეყანაჲ, გარნა არა ეჴმარების მას წარწყმედაჲ ჰაერისაჲ, რაჲთა იყოს იგი კეთილ, გინა ქუეყანა, არამედ ჰგიეს თჳსსა სიპოხესა და სიჴშოსა ზედა და ბუნებითითა მით ღმრთისა მიერ მისდა მიცემულითა ძალითა სცავს და ჰმარხავს იგი თავსა თჳსსა.

6. კეთილ არს ჰაერი, გარნა არა წარწყმედითა ქუეყანისაჲთა, არამედ რომლითა-იგი ჰგიეს ბუნებითითა მით ძალითა თჳსითა, რომელი მიცემულ არს მისდა და დგას სამარადისოდ და კმა-ეყოფის თავსა თჳსსა.

7. ეგრეთვე და წყალიცა ფრიად კეთილ არს, და ცეცხლი კეთილ არს ფრიად, თჳთოეულთა მათ სიპოხეთა მათთა მიერ სრულქმნილნი და აღსავსენი, და ძალითა საღმრთოჲსა ნებისაჲთა, თჳსისაებრ საზომისა და პირველისა დაბადებისა, სამარადისოდ ჰგიან მას ზედა, ვითარცა წერილ არს, ვითარმედ: "ქუეყანაჲ უკუე ჰგიეს" (ეკლეს. 1.4) და არცა მოაკლდების და არცა აღემატების და ჰაერი თჳსთა საზღვართა შინა დამტკიცებულ არს და ცეცხლი არა განილევის, და ვითარ წყალი ოდენ არს განსალეველ ყოველთა შორის? და უკუეთუ სხუაჲ რაჲმე არს მსგავსი ამათი, იტყჳან ვიეთნიმე, ვითარმედ ფრიადსა ვხედავთ, არსთა თანაშეტყუებულად რაჲ გულისჴმა-ვყოთ, გარდამატებულებასა ცეცხლისა ბუნებისასა; და ამას გუასწავებს ჩუენ მაღალი იგი სიბრძნისმეტყუელებაჲ მოძღურისაჲ, რომელი იტყჳს მზისათჳს, ვითარმედ ფრიად უდიდეს არს ქუეყანისა სიდიდე იგი მზისაჲ, ვიდრეღა ვერცათუ მისწუთების მრავალჟამ აჩრდილი მისი ჰაერსა გარდარეულითა მით სიდიდითა მზისაჲთა, რომელი-იგი განტევებითა შარავანდედთაჲთა სიმრგულისა მიერ მისისა შეკრბების და შეიცვის⁵⁵.

8. და უკუეთუ ესე ესრეთ მცირე არს, მის თანა რაჲ შეეტყუებოდის და ფრიად უკნინეს არს სიდიდესა მზისასა, ყოვლისა ქუეყანისა თანაშესწორებულთა წყალთა რაოდენსამცა ჟამსა შეუძლეს კმაყოფად ძალსა მას თანა განლევისა მისისასა? ხოლო აწ ყოვლადვე აღვსებულად ვხედავთ ზღუასა წყალთა მიერ და მდინარეთა სლვაჲ თჳსთა საზღვართა და საზომთა შინა ჰგიეს. აწ უკუე ამის გამოცდილებისაგან ეწამების-მე-რაჲა განლევასა წყლისასა? არამედ ვითარცა-იგი პირველ არა განლევითა წყლისაჲთა აქუნდა ცეცხლსა დასაბამი, არამედ მისვე ძლიერებისაგან დაიბადა და ესეცა, ეგრეთვე, ვითარცა პირველ დაბადებული ნივთი, სამარადისოდ ეგოს აგებულებასა ზედა თჳსსა და არცა რაჲ ვნებაჲ წყალთა ბუნებისაგან შეეხოს ცეცხლსა, არამედ ეგოს იგი თჳსთა საზღვართა შინა უვნებელად.

9. კუალად უკუე იტყჳან, ვითარმედ: ვხედავთ ქუეყანასა, მრავალგზის დაივლტის რაჲ წჳმათაგან და დანედლდის და [250] იქმნის ნოტია და მერმე მზემან მჴურვალებითა თჳსითა დააცხის მას ზედა და მცირედ უწინარეს ნოტიაჲ მყისსა შინა განაჴმის, აწ უკუე ვიდრე ვალს სინედლე იგი მისი, უკუეთუ ყოვლადვე მჴურვალებაჲ ნოტიასა არა განჰლევს?

10. და რომელნი-იგი ამას იტყჳან, ესევითარი არს სიტყუაჲ მათი, ვითარმედ კოკისაგან რაჲ წყალი მეორესა სარწყულსა შთაიცალოს, არცაღა მას შინა დგას და არცა მას, რამეთუ ვითარცა ესე იქმნების, ეგრეთვე უკუეთუ მისთჳსცა ვინ გულისჴმა-ყოს, ჯეროვნისაგან არა სცთეს, რამეთუ სწორ არს ერთისა ჭურჭლისაგან მეორესა შთასხმაჲ წყლისაჲ და სინედლესა მას ქუეყანისასა აღწბობაჲ მზისაგან და ნოტიისა მის აღსლვაჲ ჰაერთა მიმართ, რაჟამს-იგი ფრიადმან მან სიმჴურვალემან მზისამან გამოწულივით გამოჰკაფის იგი ქუეყანისაგან და თავისა მიმართ თჳსისა მიიზიდის და ესე განცხადებულად იხილო, ზრქელნი რაჲ იგი ორთქლნი სიღრმეთაგან ქუეყანისათა სახედ ღრუბლისა გინა ნისლისა აღვიდოდინ ზეცად და ესეოდენ არნ სიზრქე მათი, ვიდრეღა თუალთა მიერცა იხილვებიან კუამლი მათი.

11. და იყავნ ოდესმე წულილისაცა ორთქლისა და ჰაერისსახისა აღსლვაჲ, რომელნი-იგი არცა თუ ჩანნ სიწლოჲთა და ესევითარი იგი ორთქლი აღვიდა ჰაერად და ჰაერმან აღიყვანა იგი ღრუბელთა მიმართ მობერვითა ქართაჲთა და ღრუბელთა შორის განზრქელდა და იქმნა ცუარ და გარდამოჴდა ქუეყანად: და ვინაჲთგან ესე ესრეთ არს, არა განლია მჴურვალებამან ნოტიაჲ იგი, რომელი აღიწბო ქუეყანისაგან, არამედ მის მიერ შეეყო ღრუბელთა და ღრუბელთაგან გამოითხია და იქმნა წყალ და ესე კუალად ქუეყანად გარდამოჴდა და აღერია მიწასა და მიწისაგან ორთქლად (343) აღვიდა და ორთქლი ღრუბელ იქმნა და წჳმად გარდამოჴდა და ეს კუალად ქუეყანამან ორთქლად გამოშვა და იგი განზრქელდეს და ღრუბელთა შეეყვნეს და მათგან წჳმად გარდამოჴდეს, და წჳმანი იგი ორთქლად აღვიდეს, - და ესრეთ სიმრგულე რაჲმე და მოქცევი იქმნების, რამეთუ განეფინების და თავისავე მიმართ თჳსისა მიიქცევის.

12. და გინათუ ნერგნი სთქუნე და გინათუ მცენარენი, ყოველნივე ერთსა მოქცევსა შინა იქცევიან, რამეთუ ნოტიაჲ იგი, რომელ ნერგთა მიერ გინა თესლთა მორჩთა მიმართ აღვიდა და რაოდენი რაჲ იყო ზრქელ, დაუტევა იგი აღორძინებულთა მათ სივრცესა შინა და რაჟამს განჴმეს მის ქუეშე მყოფი იგი გარეშემყოფითა მით ძალითა, კუალად თჳსებისავე თჳსისა მიმართ ორთქლ-იქმნების და აღვალს. ხოლო ჰაერი, ვინაჲთგან თხელ არს და სიწლოჲსა მის ორთქლთაჲსა უწილულეს, ყოველსავე მისა მიმართ მისრულისა, თჳსთა ნაწილთა მიერ და თჳსისა აგებულებისა, ტომსა მისსა სიჴშოსა შეაყოფს და შეაერთებს; და ესრეთ, გინათუ მტუერი იყოს და სიმაღლედ აღვიდეს ჰაერსა თანა, კუალად ქუეყანადვე გარდამოვალს და ნოტიაჲ არა წარწყმდების მის შორის, არამედ ჰპოებს რასმე თჳსსა და საკუთარსა ჰაერთა შინა შეცთომილსა და შეეყოფის და მსგავსთა თჳსთა შეერთებითა აღორძინდების და განზრქელდების სიზრქედ ღრუბლისა და ესრეთ ცუართა მიერ თჳსსავე ბუნებასა კუალად-ეგების.

13. ვინაჲცა ყოვლით-კერძო ყოველნივე ნივთნი სოფლისანი მასვე საზომსა ზედა დაცვულ არიან და ჰგიან, ვითარცა-იგი პირველითგან დამბადებელისა სიბრძნემან სრულმყოფელად არსთა დააწესნა. გარნა უწყი სიტყუაჲ მაცილობელთაჲ, რამეთუ მრავალგზის იქმნების ესევითარი რაჲმე და [V] ღრუბელნი იგი ჰაერისაგან სიმაღლესა შინა მიმოდათესულნი ფრიადისა სიცხისაგან, რომელთა-იგი უკუეთუ ვინმე უმეტეს შეხედნეს, ამხილებენ სიტყუასა ჩუენსა, რომელსა ვიტყჳთ, ვითარმედ არარაჲ განილევის ნოტიისა ბუნებისაჲ სიმძაფრითა სიცხისაჲთა, რამეთუ წუეთისსახედ აღჭრილნი იგი ღრუბელნი და მიმოდაფენილნი ჰაერთა შინა პირველ მოაკლდებიან სიზრქისაგან, აღტყინებულნი საჴუმილითა სიცხისაჲთა და მერმე სრულიადცა განილევიან განჴმარნი მჴურვალებისაგან, ვიდრეღა არცათუ მცირე რაჲმე ნაწილი არა დაშთის. და ამისი ორთქლთა მიერ ნუგეშინისცემაჲ შეუძლებელ არს, ვითარცა ზემო ვიტყოდეთ, რამეთუ ზემოთა მათ ღრუბელთა წესიერებაჲ მრღჳისა ამის და ქარიანისა ჰაერისაგან აღშორებულნი სიწლოსა შინა ბუნებისა თჳსისასა მძიმეთაგანსა არარას შეიწყნარებს, არამედ ყოველთავე ორთქლთა და ყოველთავე ფშჳნვათა ზეაღსლვისა საზღვრად აქუს ქუეყანისა ჰაერთა სიზრქე, რომელი მყოფ არნ მათ კერძოთა შინა და არეთა, რომელსა-იგი ზეცად აღსლვად ბუნებაჲ არა აქუს, რამეთუ წულილსა მას და ეთერის მსგავსსა შინა ზრქელთაგანი ვერარაჲ დაშთების.

14. და ეგრეთვე მაღალთა მათ და განთქუმულთა მთათა თხემისათჳს იტყჳან მხილველნი მათნი, ვითარმედ მისწორებულ ღრუბელთაჲსა არიან და მარადის სავსე ღრუბელითა და სიმძაფრითა ქართაჲთა მფრინველთაგანცა მიუახლებელ და არარაჲთ უნაკლულეს დამთქმელთა მათ უფსკრულთაჲსა დამთქმელ ქართამიერითა კუეთებითა ჰაერთა შინა; და ცხად არს ამის ყოვლისაგან, რამეთუ არს რაჲმე ჰაერთა შინა ზენაკერძოთა მათ ადგილთა შუვამდგომელი და საზღვარი, რომელი-იგი ყოველთავე ზრქელთა ქუეყანით აღმავალთა ორთქლთა დგომასა შემოსაზღვრებს და ამისთჳს კნინღა და ვიდრე სთულებადმდე თხემსა ზედა მთათასა დაუდნობელად ჰგიეს თოვლი, რამეთუ ორთქლთა აღტევებად სიმძაფრე იგი სიცივისა და ყინელისაჲ აყენებს, რომელი-იგი მათ არეთა მარადის განაცივებს ჰაერსა.

15. და ცეცხლისსახეთა მათცა შანთთა, რომელთა ვიეთნიმე მორბედად ვარსკულადვად უწოდენ, ბუნებამეტყუელებენ, ვითარმედ მისვე მიზეზისაგან იქმნებიან, რაჟამს სიმძაფრითა ქართაჲთა აღიტაცოს რაჲმე ზრქელთა და ნივთიერთა ჰაერთაგან ადგილთა მათ ეთერისათა⁵⁶ და ვითარცა აღვიდეს ზე, მყის აღეგზების და რაოდენცა იყოს სიმძაფრე იგი ქარისაჲ, მოტყინარებაჲ იგი ალისაჲ მის მიმყოვრდების და ვითარცა დაშრტეს ქარი იგი, ცეცხლიცა იგი ქარისა მის თანა დაშრტების.

16. აწ უკუე, ვინაჲთგან შეუძლებელ არს თქუმად, ვითარმედ განქარვებითა ღრუბლისაჲთა კუალად შეიმზადების ორთქლი, რაჲთამცა მის მიერ ვესევდით მსგავსად ქუეყანასა ზედა განხილულისა მის პირისა, აღმაღლებითა ნოტიისაჲთა განზრქელებად ღრუბლისა, საჭირო არს იძულებით თანაწამებად, (V) რომელნი-იგი სიმჴურვალისაგან განლევასა ნოტიისასა მოძღურებენ.

17. და ესრეთ ვიტყჳ, ვითარმედ გარდამატებულითა მჴურვალებითა ორთქლთა ნოტიობისა განლევაჲ იქმნების, ვითარცა იტყჳნ და ამას ვეწამები, რამეთუ ცხადთა საქმეთა წინააღდგომაჲ ჴდომისა და შურისა საქმე არს და მაცილობელისა გონებისაჲ, ხოლო ვინაჲთგან ჭეშმარიტებისაგან მომედგრებაჲ არა ჯერ არს, არამედ ყოვლით-კერძო გამოკულევაჲ თანა-გუაც, დაღაცათუ ესეცა [251] იქმნების, არარაჲთ უნაკლულეს ჰგიეს წყალთა ბუნებაჲ თჳსსავე განულევნელობასა ზედა და ვითარცა განლეულისა მის ადგილსა შეძინებული იგი მარადის აღავსებს და დაუჴუებელ-ჰყოფს.

18. და რომელი-იგი ამას ეჭუსა დამიმტკიცებს, ესევითარი არს: ესე იგი არს, ბუნებაჲ ესე ცეცხლისაჲ და საქმე, რომელი მის შორის იხილვების, რომლისაგან გამოცდილებით ვისწავებთ, რამეთუ არა ყოველსავე ნივთსა განჰლევს ცეცხლი, რომელსაცა მოედვას, არამედ რომელიმე განილევის სიპოხეთაგანი აღტყინებულისა მის ნივთისათაჲ და რომელიმე - არა; და რაჲთა გულისჴმა-ჰყო, შორის შემოვიღოთ ნივთი ზეთისაჲ: ვინაჲთგან განყოფილ არს გრილთა სიპოხეთაგან ნივთისა ამის მდინარებაჲ და ნოტიობაჲ, ამისთჳსცა მსწრაფლ მიიზიდვის ცეცხლისაგან და ადვილად აღატყდების, გარნა არა ალად ხოლო შეიცვალების ცეცხლისა მიერ ზეთი იგი; და ამას საცნაურ-ჰყოფს ფარილი იგი ბაზმაკისაჲ, რომელმან შეაფარილის მის ზედა მყოფი იგი ადგილი, რომელი-იგი უკუეთუმცა მყოვარ ჟამ იქმნებოდა, სიზრქესაცა რასმე შეიქმს ფარილი იგი ნივთისა მისგან, რომლისაგან ეგზების, ვინაჲცა ცხად არს, ვითარმედ ზეთი იგი რომელიმე ცეცხლისა მიერ განილია და მტუერ იქმნა და რომელიმე წულილთა და უჩინოთა ნაწილთა ჰაერისათა შეეზავა და მიერ კუალად ქუეყანადვე გარდამოვიდა; და საცნაურ-ჰყოფს წულილსა მას კუამლსა ბაზმაკისასა, ჰაერსა შინა განბნეულსა, ყნოსაჲ იგი ჰაერისაჲ, რამეთუ უკუეთუ ნამეტნავ რაჲმე იყოს, საყნოსელთაცა შეაფარილებს და მრავალგზის შინაგან ყიისაცა შევიდის ყნოსასა თანა ჰაერისასა, ვიდრეღა მიერ აღმომავალი იგი ნერწყუაჲ შეაფარილის.

19. აწ უკუე ცხად არს, რამეთუ ნოტიაჲ იგი ზეთი სიჴმელედ შეიცვალა, ხოლო ნივთისა იგი სიზრქე არა იქმნა არარას, არამედ წულილთა მათ და უჩინოთა ნივთთა ჰაერისათა შეეზავა და მათ შორის განიბნია;

20. და რომელი-ესე ამის ნოტიისა საქმეთაგან ვისწავეთ, უკუეთუ ყოვლისათჳს ვინ ესევე სახე გულისჴმა-ჰყოს, ჯეროვნისაგან არა სცთეს, ვინაჲთგან ესე ცხად არს, რამეთუ კერძოთაგან შემზადებულ არს ყოველი და სრულქმნილ და რომელი ესე კერძოჲსაგან ვისწავეთ, ყოვლისათჳსვე გჳსწავიეს; და უკუეთუ მაცილობელ არავინ იყოს, ამას ვერ იტყჳს, თუ ყოველი ნოტიაჲ არა ერთი ნოტიაჲ არს და ვინაჲთგან ესე ესრეთ არს, ყოველივე ნოტიაჲ ცეცხლსა რაჲ მიეცეს, განჰფენს ნაწილთა შინა ჰაერისათა სიპოხესა თჳსსა და სინედლისაგან სიჴმელედ შეიცვალების და არათუ სრულიად უჩინო-იქმნების; და ვინაჲთგან ორთქლთა ძირი ღრუბელი არს და ორთქლი წულილი ნაწილი არს წყლისაჲ, არა შესაძლებელ არს ესე, რაჲთა რაჟამს მჴურვალებითა განჴმეს ღრუბელი, წულილი იგი და უჩინოჲ სიზრქე ორთქლისაჲ, დაღაცათუ ნედლსა მას სიპოხესა თჳსსა განჰლევს, რაჲთამცა სრულიად მის ქუეშე მყოფისა მის თანა განილია და წარწყმდა. რამეთუ ოთხი აგებულებაჲ იხილვების ორთქლსა შინა, ესე იგი არს: ნოტიაჲ და ცივი, მძიმე და ვითარებაჲ. და ამათგანი რაოდენიცა წინააღმდგომ არს ცეცხლისა, ძლიერებითა უმძლავრესისაჲთა უჩინო იქმნების, რამეთუ არცა ნოტიაჲ და არცა ცივი ჰგიან მას ზედა, ცეცხლსა რაჲ მიეცნენ, რამეთუ ვითარებასა საკუთრებაჲ [V] აქუს ცეცხლისა მიმართ და არსებისა მისისა და რამეთუ ცეცხლიცა ვითარებასა შინა იხილვების და ვითარებაჲ ვითარებასა არა უჴდების და ვინაჲთგან ვითარებაჲ ორთქლისაჲ არა წარწყმდების, გან-რაჲ-ეყოს ნოტიასა და ცივსა სიპოხესა და სიმძიმისა სიპოხე არსებით მყოფი ბუნებასა შინა ორთქლისასა ვითარებასავე თანა განერების, რამეთუ სიმძიმე ნოტიათა შორის და ჴმელთა სწორებით იხილვების;

VI. 1. არღარა ვჰგონებ, თუმცა იჭუეულ იყო გონებაჲ ჩუენი, შემდგომებისაგან საქმეთაჲსა გულსავსე ქმნილი, რამეთუ ვსცნობთ, ვითარმედ წყალი მიწა იქმნების და შეცვალებითა (344) ორთქლთა სიპოხისაჲთა, რამეთუ ჴმელი და მძიმე თჳსი არს მიწისა და ქუეყანისა სიპოხეთაჲ, რომლისა მიმართ, და-რაჲ-იწუას, შეიცვალების ორთქლი. და ვჰგონებ, თუ არა უჯერო არს, რაჲთა ვინაჲთგან ვიწყეთ ერთგზის გამოძიებად ამის პირისათჳს, არა დაუტევოთ შემდგომებაჲ სიტყჳსა გამოკულებისაჲ, რაჲთა აღსასრულად ჭეშმარიტებისა აღიწიოს განხილვაჲ ჩუენი.

2. რამეთუ, ვითარ ვჰგონებ, ამის მიზეზისათჳს ჰგიეს ზღუაჲ სამარადისოდ თჳსთა საზღვართა შინა, რამეთუ წყალთა მათთჳს, რომელნი-იგი მცირედ-მცირედ ყოვლადვე შეეძინებიან მას, ორთქლთამიერი იგი განჴუებაჲ მისი აღმოივსების, რომელი-იგი სიმჴურვალისაგან ჰაერთა მიმართ აღვალს აღზიდული, ვითარცა ჭიქისა მიერ სისხლისმწოველისა, რომელი-იგი წულილსა მას ბუნებასა მისსა აღსწბობს. ხოლო უმაღლესთა-რე არეთა და ჩრდილოჲსა-კერძოთა წინააღმდგომად საგონებელ-ჰყოფს სიტყჳსა ამის სიცივე იგი არისა და ჰაერისაჲ, რამეთუ ვინაჲთგან არა ფრიადი სიმჴურვალე იხილვების მათ არეთა, უქმ არიან ორთქლნიცა იგი ზღჳსაგან აღმავალნი; გარნა წინააღმდგომაჲ ესე მრჩობლსა გულისჴმისყოფასა მოგუცემს ჩუენ:

3. პირველად, რამეთუ ერთ არს და შეძერწილ თავისა მიმართ თჳსისა ზღუაჲ და დაღაცათუ ბევრეულად უფსკრულად განიყოს, თჳსისა ერთობისაგან არა განიკუეთების და სამხრისა იგი კერძოთა მჴურვალებაჲ მზისა და ჰაერისაჲ და მზუარეთა მათ ადგილთა მდუღარებაჲ ესოდენ განჰლევს წულილსა მას ბუნებასა წყალთასა, ვიდრეღა აღმოვსებად მოკლებულისა მის ნაწილისა მარადის შთამოდის ზღუაჲ იგი ჩრდილოჲსაჲ და ცხად-ჰყოფს ქუენათა ამათ უფსკრულთა განლევასა და თჳსსა განულევნელობასა; და მეორედ, - რამეთუ ყოველნივე წყალნი ზღჳსანი მარილეან არიან, რამეთუ დაღაცათუ ყოველთავე წყალთაგან აღვლენ ორთქლნი, არამედ უმრავლეს არიან ორთქლნი იგი ზღჳსანი, რამეთუ სიჴმელე თჳსი არს მარილეანისა ბუნებისაჲ, ხოლო ვინაჲთგან სიპოხე ესე ყოველთა ზღუათა შინა სწორებით იხილვების, ყოვლით-კერძო სამე სწორებით აღასრულოს წესი თჳსი მარილეანმან მან ბუნებამან, რამეთუ ყოველივე ბუნებაჲ შემსგავსებულად ძალისა თჳსისა აღასრულებს საქმეთა თჳსთა, რამეთუ ვითარცა ცეცხლი წუავს და თოვლი განაცივებს და თაფლი დაატკბობს, ეგრეთვე მარილი განაჴმობს.

4. და ვინაჲთგან ყოველთა უფსკრულთადა განმაჴმობელი იგი ბუნებაჲ მარილისაჲ აღრეულ არს, მაშა, ვინმცა არა უწყოდა, ვითარმედ ესე საქმე [252] საღმრთოჲსა სიბრძნისაჲ არს, რაჲთა ადვილად აღუტევებდეს ორთქლთა მათ, რამეთუ შესწურავს და შეაიწრებს წყალთა ზღჳსათა მარილოვნებაჲ იგი ბუნებითითა მით სიჴმელითა, რომლითა ჰმძლავრობს წყალთა ბუნებასა.

5. და ვინაჲთგან ესე ესრეთ არს, არა უჯერო არს, რაჲთა სწორებით ვჰგონოთ ყოვლით-კერძო განლევაჲ ნოტიისაჲ ჰაერისა მიერ და ორთქლთადა მოჴუებჲ ზღჳსაჲ, და ვითარმედ ყოველივე იგი ჰაერთა ნოტიობაჲ ღრუბლად შეიცვალების და მერმე წჳმათა მიერ ქუეყანად გარდამოვალს, ვითარცა-იგი ზემოთქმულმან სიტყუამან წარმოაჩინა. და წინაჲსწარმეტყუელებაჲცა გუასწავებს და ესევითარსა ამას საქმესა ღმრთისა აღიყვანებს და იტყჳს, ვითარმედ: "რომელი მოუწესს წყალთა ზღჳსათა და მიჰფენს მათ პირსა ზედა ქუეყანისასა" (ამოსი 5.8), და სხუასა მრავალსა იტყჳს ესევითარსა და განჴმობაჲ ღრუბელთაჲ ზენაჲსა მის მჴურვალებისაგან და სრულიადნი შეწუვაჲ; და ესეცა საქმით გულისჴმა-ვყოთ.

6. და ნუუკუე თქუას ვინმე, ვითარმედ სახესა მას შინა ზეთისასა ვისწავეთ, ვითარმედ ნივთიერებაჲ იგი ნივთისაჲ შემდგომად დაწუვისაცა არა წარწყმდა, არამედ ჰაერსა შეეყო შემდგომად ცეცხლისა მიერ დაწუვისა, ხოლო ზეთი იგი უჩინო იქმნა, აწ უკუე ვითარ არს განულეველ ნოტიაჲ ბუნებაჲ, ვინაჲთგან მჴურვალებაჲ მარადის ორთქლთა მიერ განაჴმობდეს და წინააღმდგომად სიპოხედ შესცვალებდეს, ვითარცა სიტყუამან წარმოაჩინა? და უკუეთუ ნოტიაჲ ორთქლ-იქმნების და განილევის წყალი მჴურვალებითა და წულილად და უჩინოდ განყოფილებად ორთქლთა მიერ განიბნევის და ვინაჲთგან ნოტიაჲ ჴმელად შეიცვალოს, უფროჲს დამტკიცნების სიტყუაჲ იგი ვითარმედ არს რაჲმე არსებაჲ წყალთაჲ, რომელი მარადის აღავსებს განლეულსა მას.

7. და ნუუკუე და წამებაჲცა რაჲმე წერილთაჲ მოიპოვონ, რამეთუ იტყჳს, ვითარმედ: "განეხუნეს საქანელნი ცისანი" (შესაქ. 7.11), რაჟამს წარჰრღუნიდა ქუეყანასა, რაჟამს იგი აღემატა წყალი მთათა ზედა.

ხოლო მე წერილსა წერილსავე წინა-უყოფ, რამეთუ უწყი ძალი საღმრთოთა სიტყუათაჲ და წერილთა ჩუეულებისაჲ და თუ რასა მოასწავებს დაჴშვაჲ და გინათუ განღებაჲ და ცხად არს, რამეთუ დაჴშული განეღების და განღებული დაიჴშვის.

8. რამეთუ ელიასმიერისა მის გუალვისათჳს (V) იტყჳს წიგნი, ვითარმედ: "დაეჴშა ცაჲ სამწელ და ექუს თქუე" (ლუკა 4.25); და ესე არიან საქანელნი იგი ცისანი, ვითარ მე ვჰგონებ, რომელნი განეხუნეს სიტყჳსაებრ წერილისა, რომელნი-იგი ჟამსა მას უწჳმროებისასა დაეჴშნეს და მაშინ ლოცვითა ელიაჲსითა ღრუბელი გამოჩნდა ზღჳთ (შდრ. III მეფ. 18.44) და ცანი წჳმისა მიერ განუხუნა მათ; და ცხად არს, რამეთუ არცა მაშინ იტყჳს სამყაროჲსა განპებასა და ზემოთა მათ წყალთაგან გარდამოქანებასა წჳმისასა, არამედ ცად უწესს ჰაერსა ამას, რომელი ჩუენ ზედა მდგომარე არს, რომელი შეიცავს ორთქლთა დგომასა, რომელი ესე არა წულილისა მის და მაღლისა ბუნებისა საზღვარი, რომლისა მიმართ მძიმეთაგანი ვერარაჲ აღვალს, - ყოვლადვე არცა ღრუბელი, არცა ქარი, არცა ორთქლი, არცა ფშჳნვაჲ რაჲმე, არცა ბუნებაჲ მფრინველთაჲ. ხოლო თავსა ამას ჩუენსა ზედა მყოფსა ჰაერსა ჩუეულებისაებრ ცად უწესს წერილი, ვითარცა იტყჳს, ვითარმედ: "მფრინველნი ცისანი" (შესაქ. 1.26) და სხუაჲ ესევითარი.

9. გარნა დაღაცათუ ესე ესრეთ არს, არამედ სიტყუაჲ იგი არა განგიმარტებიეს ჩუენდა, თუ ვითარ ჴმელად გარდაქცევაჲ ორთქლთაჲ და განლევაჲ ნოტიისაჲ მჴურვალებითა [V] არა განჰლევს წყალსა. ხოლო ამისთჳს ესრეთ ვიტყჳთ, ვითარმედ წამებს წინაჲსწარმეტყუელი ძლიერებათათჳს საღმრთოთა და დაბადებულთა მიერ წარმოაჩენს და იტყჳს, ვითარმედ: "ვინ აღწყნა წყალნი ჴელითა და განზომნა ცანი მტკავლითა და ყოველი ქუეყანაჲ მჭელითა? ვინ აღწონნა მთანი სასწორითა და ბორცუნი უღლითა სასწორისაჲთა?" (ეს. 40.12). და ამის მიერ გუასწავებს ჩუენ, ვითარმედ ყოველნივე ნივთნი გარეშემოწერილ არიან საღმრთოჲსა მიერ ძლიერებისა, რომელსა ჴელად და მტკავლად და მჭელად სახელ-სდებს და ყოველთავე არსთა თჳთოეულად შემსგავსებულითა სიმტკიცითა შეამტკიცებს.

10. და ვინაჲთგან ესე ესრეთ არს, თანაწარუვალ არს და უცილობელ, რაჲთა ყოველნივე ნივთნი თჳსსა საზომსა და სასწორსა ზედა ეგნენ და არცა აღემატნენ და არცა მოაკლდენ, ვითარცა წამებს წინაჲსწარმეტყუელი, არამედ დაღაცათუ, ვითარცა ქცევადნი და ცვალებადნი, ურთიერთარს შეეყვნენ და ერთმანერთისა ნაკლულევანებაჲ აღავსონ, უეჭუელ არს, რაჲთა თჳსისა წესიერებისაგან არა დაჴსნენ და არცა თჳსისა საზომისაგან იცვალნენ.

11. გარნა რამეთუ ნოტიაჲ ესე ორთქლი ცეცხლისა მიერ მიწად შეიცვალების, იგავსა მას შინა ზეთისასა გულისჴმა-ვყავთ, ხოლო ამისიცა ჯერ არს განცდაჲ, უკუეთუ ნივთი იგი ორთქლისაჲ წინააღმდგომად რაჲ სიპოხედ შეიცვალოს, შესაძლებელ-მე არს, რაჲთა ნეშტი იგი ორთქლისაჲ სიმაღლეთა შინა ეგოს დაწუვისა მის მიერ სიწლოდ უჩინოდ შეცვალებული?

12. და ვითარცა ვჰგონებ, შესაძლებელ არს საჩინოთა რათმე სახეთაგან მისთჳსცა ჰაზრყოფად, რამეთუ არცა წულილი იგი ფარილი ბაზმაკისაჲ ჰგიეს სამარადისოდ ჰაერსა შინა, არამედ სითხისა მისგან ჰაერისა თჳსთა საკუთრებათა შეეყოფის და კედელთა და სართულთა და მენათა და ძელთა მათ სახლისათა და შეაფარილებს, და უზრქესი-რე ავლი ქუეყანად მიითხევის. ესრეთვე სახედ ჯერ-არს მისთჳსცა გულისჴმისყოფად, რამეთუ ქართა მიერ აღიტაცის ორთქლი იგი ადგილთა მათ მჴურვალეთა და შეცვალებითა ნოტიისა სიპოხისაჲთა ნივთიერებაჲ თჳსი არა წარწყმდის, არამედ განჴმის რაჲ, თჳსისა თჳსიებისა მიმართ მიიზიდის და თჳსთა საკუთრებათა კუალად-ეგის, რამეთუ თჳთოეული ნივთთაგანი თჳსისა აგებულებისა მიმართ მიმზიდველ არს და ესევითარი ესე ძალი ბუნებით დათესულ არს მათ შორის და უკუეთუმცა ზეთის მსგავს იყო ყოველივე ნედლი ბუნებაჲ, სიზრქესაებრ სიპოხისა ფარილადმცა შეიცვალნეს ესევითარნი-იგი ორთქლნი დაწუვისაგან და ყოველთამცა მიერ ცხად-იყო სახისა მიერ ხილვაჲ მისი.

13. ხოლო ვინაჲთგან წყალთა ბუნებაჲ წულილ არს და წმიდა, ეგრეთვე არიან ორთქლნიცა მათნი, რომელთა-იგი, ვითარცა ზემო ვთქუთ, გან-რაჲ-იყარონ ნოტიობაჲ სიმჴურვალითა, ჴმელად შეიცვალებიან და უეჭუელ არს, რამეთუ ნამწუარიცა იგი მათი წულილ არს და ჰაერისმსგავს, რაჲცა-იგი არს მოსაგონელ, და სიწლოჲსაგან ევლტის განცდასა.

14. ხოლო უკუეთუ ვისმე სიტყჳსა უსარწმუნოეს შეურაცხიეს საცნობელთამიერი განცდაჲ, განიცადენ ეგევითარმან მან შარავანდედსა შინა სარკუმლით შეგდომილსა, რომელსა-იგი ბრწყინვალებაჲ მისი განაცხადებს, რამეთუ რომელი-იგი სხჳსა მის ჰაერისა შორის განუცდელ არს, ესე აქა შარავანდედსა სიმრავლითა ურიცხჳთა იხილვების ჰაერსა შინა აღრეულად; და უკუეთუ [253] ვინმე ფრთხილად-რე განიცადოს, იხილოს წულილთა მათ ნივთთა ქუეყანად მიმართ დადინებაჲ; და რომელი-იგი კერძოსა შინა ჰაერისასა გამოჩნდების, ცხად არს, რამეთო ყოველივე ჰაერი ეგრეთ არს, რამეთუ ყოველივე ჰაერი შედგომითი არს და განუკუეთელი და კერძოჲსაგან სრულ-იქმნების ყოველი; და ვინაჲთგან ყოვლადვე ქუეყანად გარდამოვლენ, ესემცა ვინ თქუა, თუ ეთერი დაწულილდების და განიბნევის, რამეთუ დაწულილებაჲ და განბნევაჲ ცეცხლისა ბუნებასა არა შეემთხუევის და ამის ყოვლისათჳს უწყით, ვითარმედ იგი ნივთი გარდამოვალს, რომელთა აღსლვაჲ სიტყუამან ორთქლთა მიერ განიხილა, რომელი-იგი ვითარცა ნოტიაჲ, მჴურვალემან ბუნებამან მიიზიდა და მერმე დაწუა და დაიწუა რაჲ და ავლ იქმნა, არღარა შესაძლებელ იყო ცეცხლისა მიერ პყრობაჲ მისი; ამისთჳსცა ქუეყანად გარდამოჴდა და თჳსსა თჳსებასა კუალად-ეგო.

15. (345) და ვითარცა-იგი საზრდელი, რომელსა მივიღებთ, მოდნობისა მიერ წულილად სიპოხედ შეიცვალების, და ვინაჲ-კერძოცა აღვიდეს ძალი მისი, მასცა ნივთსა შეეძინების, და დაღაცათუ მრავალსახე არიან აგებულებანი ჴორცთანი და პირად-პირად ნივთნი მისნი ყოველთავე შეეზავების და ჴმელსა და ნოტიასა და გრილსა და მჴურვალესა და თჳთოეული ნივთი ძალისაებრ თჳსისა განისაკუთრებს ძალსა მისსა, ეგრეთვე სახედ წულილთა მათ ნივთთა მიერ, ჰაერთაგან შთამომავალთა, უგრძნობლად შემატებაჲ იქმნების და რომელსაცა ნივთსა მიეახლნენ, მასცა შეეძინებიან და ეგრეთვე სახედ შესცვალებენ არსებასა თჳსსა და იქმნებიან მიწა მიწასა შინა და ქჳშა ქჳშასა და ქვა ქვასა შინა და ყოველსავე ყოვლად, რაჲცა იგი იყოს, მისსაცა სახესა შეიმოსნ; ხოლო უკუეთუ ძნიად შესაწყნარებელ ვისმე უჩნდეს ქვისა ბუნებად შეცვალებაჲ მისი, არას ვიცილობთ ამის პირისათჳს, ვინაჲთგან ესე ესრეთ არს და თუალითა ხედავს გარდამოსლვასა მისსა.

16. გარნა ნუუკუე და თქუას ვინმე, ვითარმედ არა თჳსსა გზასა ვალს სიტყუაჲ ჩუენი, არამედ რამეთუ ესე იყო პირი მისი, რაჲთა გამოაჩინოს, ვითარმედ ნოტიაჲ ბუნებაჲ, ვითარცა პირველითგან დაიბადა, ეგრეთვე ჰგიეს სამარადისოდ, და უგრძნობლად სხჳსა პირისა მიიქცა, რამეთუ გინათუ ორთქლნი იგი ზეაღმავალნი ცეცხლითა განილევიან, გინათუ განჴმენ რაჲ, ქუეყანად გარდამოვლენ, ორკერძოვე სწორ არს წყალთა განლევაჲ და არარაჲ შეძინებაჲ იქმნების ამის სახისა მიერ, ვინაჲთგან იგი სამარადისოდ განილევის.

17. ამათ უკუე სიტყუათათჳს საჭირო არს კუალად ბუნებისა განცდაჲ, რაჲთა მის მიერ ვპოვოთ პირისა ჩუენისა საძიებელი; და რაჲ-მე-არს ესე? არარაჲ ნივთთაგანი დაბადებულ არს სრულყოფად სოფლისა შემოქმედისა მიერ უქცეველად და უცვალებელად, არამედ ყოველივე ურთიერთარს აღზავებულ არს და ერთმანერთისაგან განმტკიცნების და კუალად თავისავე თჳსისა მიმართ მიიქცევის მოქცევითა რაჲთმე საკჳრველითა და ესე ქცეულებაჲ და ცვალებაჲ დაუცადებელად იხილვების არსთა შორის.

18. ვინაჲცა საჭიროდ და თანაწარუვალად ურთიერთარს ძალსცემენ და შეიზავებიან და განიყოფვიან და თჳნიერ [V] ამისა თავით თჳსით შეუძლებელ არს დამტკიცებაჲ მათი, უკუეთუ მეორისა შეზავებითა არა განიმტკიცონ ბუნებაჲ თჳსი.

19. და ნუუკუე და თქუას ვინმე, ვითარმედ: და ვითარ იქმნების ოთხთა მათ ნივთთა შეცვალებაჲ და შეზავებაჲ და მოქცევისა მათისა ძალი? რამეთუ არათუ ყოველნივე ერთმანერთსა განეზავებიან, არცა ცვალებისა მოქცევი თჳთოეულსა არსთაგანსა მოაქცევს, არამედ წყალი ორთქლთა მიერ ჰაერთა მიმართ მიეფინა და ორთქლთა მათ ცეცხლი იგი ათერისაჲ აღზარდეს და კუალად ავლ-იქმნნეს და ქუეყანად დამოითხინეს, ხოლო ქუეყანამან შეიწყნარნა და დაადგინა სრბაჲ იგი ცვალებისა მათისაჲ, ხოლო ესე არღა გამოძიებულ არს, უკუეთუ წყალთა ბუნებასა ქუეყანისაგან აქუს შობაჲ.

20. და ჩუენცა ვიტყჳთ ამას, ვითარმედ არღა გამოგჳძევია, უკუეთუ შესაძლებელ არს ქუეყანისა წყალთა ბუნებად შეცვალებად, გარნა ნუმცა ვინ დასდებს ჩუენ ზედა ცუდადზრახვისა ბრალობასა, უკუეთუ ამათ ესევითართა პირთათჳს რაოდენი რაჲმე შესაძლებელ იყოს და გამოვიძიოთ, რამეთუ ესე საქმენი თჳნიერ გამოძიებისა არა დამტკიცნების.

21. ვხედავთ უკუე მრავალთა ჴმელთა ნივთთა თავით თჳსით და ბუნებითისა სინედლისაგან განედლებულად, ვითარცა სახედ მარილთა და ფარულადცა მყოფთა და ნოტიათაგანცა განჴმართა, რომელთა ბუნება და საკუთრება განჴმობაჲ არს, ხოლო უკუეთუ სინედლე რაჲმე შეეხოს მათ, მყის ნოტია-იქმნებიან და სიჴმელესა მას სიპოხედ წყლისად შესცვალებენ, და ეგრეთვე - თაფლისა ბუნებაჲ, რომელი-იგი შეწუვითა რაჲთმე ჴმელ-იქმნების და კუალად შემთხუევისა რაჲსაგანმე ნოტიად შეიცვალების.

22. გარნა რად საჴმარ არს ესე და ესევითარი რაჲმე წარმოთქუმად? რამეთუ უმჯობეს არს, რაჲთა საჭიროჲსა რაჲსმე დასაბამისაგან მივსცეთ განხილვასა ჩუენსა შემდგომებაჲ. არა ერთსახედ უწყით თჳთოეულისა ნივთისა სიპოხე, რომლისა მიერ სრულ-იქმნების ნივთი იგი და წინააღმდგომისაგან განიყოფვის, არამედ თითოეული მათი მრავალთა სიპოხეთა შინა იხილვების, რომელთაგანნი რომელნიმე უზიარებელ არიან ურთიერთარს და რომელნიმე განსწორებულად იხილვებიან; ზიარ და საკუთარ არიან წინააღმდგომთა სიჴშოთა შორის წყალი და ქუეყანაჲ და შეუზავებელ არიან ჴმელი და ნოტიაჲ და თჳთოეული ამათი სიგრილითა სწორებით შეზავებულ არს, რომელი-იგი თავისა მიერ თჳსისა შეაერთებს მჴდომთა მათ.

23. განიყოფვის უკუე წყალი ჰაერისაგან სიმძიმისა და სისუბუქისა ჴდომითა, არამედ ამათცა შეაერთებს თავისა მიერ თჳსისა სიგრილე, რომელი-იგი ორთავე მათ შორის სწორებით იხილვების.

24. და კუალად განიყოფვის ჰაერი ცეცხლისაგან მჴურვალებისა და სიგრილისა ჴდომითა, არამედ შეეერთების სისუბუქესა სიპოხითა, რომელი-იგი ბუნებითისა მის ჴდომისა მათისა დამგებელ იქმნების; კუალად ცეცხლი ქუეყანისაგან სიმძიმისათჳს და სისუბუქისა განიყოფვის, ხოლო სიჴმელე ორთაჲვე არს ზოგებით და ამის მიერ ურთიერთარს დაეგებიან.

გარნა რაჲ მნებავს? რამეთუ ამიერ ვიწყე გამოძიებად,- ესე იგი არს, რამეთი სიგრილე სწორებით იხილვების ქუეყანისა შორის და წყლისა და ჰაერისა და უმრავლესითა ნაწილითა წყალსა ესაკუთრების სიგრი[254] ლე და სცავს თავისა მიერ თჳსისა (V) ბუნებასა მისს და სიჴმელისა და სიმჴურვალისა ვნებასა თანაწარჰჴდების; და ვითარცა-იგი სიჴმელე სიმჴურვალისადა შეყოფილ არს და არა არს ღონე ურთიერთარს განშორებისა მათისაჲ, ეგრეთვე ნოტიისადა სიგრილე შეყოფილ არს, რამეთუ ჯერ არს, რაჲთა, ვითარცა ცეცხლსა შინა იხილვებიან წინააღმდგომნი სიჴშონი, ეგრეთვე წყალსაცა შინა იხილვებიან, რაჲთა წინააღუდგებოდის სიჴმელესა ნოტიაჲ და სიმჴურვალესა სიგრილე.

25. და ვინაჲთგან აღმავსებელად წყალთა ბუნებისა გამოჩნდა სიგრილეცა, არა უჯერო არს გულისჴმისყოფად, ვითარმედ ვინაჲთგან გრილი სიპოხე ქუეყანისა შორის ბუნებით მყოფ არს, მაშა, უეჭუელად წყალიცა სამე ქუეყანისა შორის არს და ქუეყანაჲ- წყლისა, რამეთუ ბუნებითი იგი ნოტიობისა და სიგრილისა მეუღლებაჲ არა უტევებს ერთსა მეორისაგან განყოფად, არამედ დაღაცათუ სამე თჳსაგან იხილვოს თჳთოეული მათი, არა ერთ არს უეჭუელად, არამედ ძალი ორთაჲვე ერთისა შორის იხილვების, რამეთუ ვითარცა-იგი წყალი ჰაერთა მიმართ რაჲ განეფინოს, ორთქლთა განჴმობაჲ შეუდგების, ეგრეთვე, წინა-უკომო, სიგრილე იგი სიღრმეთა ქუეყანისათა მყოფი სიპოხისაგან ნოტიისა არა მოაკლდების, არამედ ძალი იგი სიგრილისაჲ, ბუნებით მყოფი ქუეყანისა შორის, თესლ-ექმნების ბუნებასა ნოტიისასა და მარადის მის შორის მყოფსა მას სიპოხესა აღაორძინებს და ფრიადისა სიჴმელისაგან სხუად ბუნებად შეცვალებასა მისსა სცავს და მშობელად წყალთა გამოაჩინებს.

VII. 1. ხოლო უკუეთუ ვინ ამისთჳს სიტყუასა მიმჴდიდეს ჩუენ, თუ ვითარ იქმნების წყლად შეცვალებაჲ მყარისაჲ, გინა სიმყარედ წყლისაჲ, სწორებით უღონო ვიქმნნეთ, ვითარცა-იგი სხუათა ყოველთა ნივთთათჳს, რამეთუ ვითარ განეფინების ჰაერსა შინა წყალი და სუბუქსა და სულმცირესა ზედა მძიმე და დამართ მდინარე აღმჴედრდების, ანუთუ ვითარ სიმძიმესა სისუბუქედ შესცვალებს ქცეულებაჲ? და ესე რამეთუ იქმნების, თუალითა ვხედავთ და გონებითა განვიცდით, ხოლო საქმეთა ბუნებისათა სიტყჳთ წარმოდგინებად შეუძლებელ ვართ.

2. ხოლო უკუეთუ ვინმე საქმით გამოცდილებასა ესევითარისა ამის ეჭჳსასა წამებად მიითუალვიდეს, მზად გუყვანან მოწამენი სიტყჳსა ჩუენისანი და მყისსა შინა წარმოუდგინნეთ მათ მთხრელნი ჯურღმულთანი, რამეთუ სიღრმეთა შინა პოვნილთა მათ წყალთა ესრეთ ჰპოვებენ, რამეთუ განჴმელსა ქუეყანასა იწყებენ თხრად და სიღრმედ რაჲ შთავიდიან, არა მეყსეულად მიემთხუევიან შესაკრებელსა წყალთასა, არამედ პირველად ჴელითა შესწურვენ მიწასა მას და შეხებითა ჴელისაჲთა ჰაზრ-იქმან და მერმე შთავიდიან და შთავლიან განჴმელი იგი და სიღრმედ მიიწინიან და თიჴისმსგავსსა ძნონსა შთაიწინიან და კუალად უმეტეს რაჲ თხარიან თიჴნარი იგი ძნონი ქუეყანისაჲ, ცრემლნი რაჲმე უნდონი წყლისანი აღჩნდიან და მერმე მყარი რაჲ მიწაჲ შთავლიან, პოვიან რაჲმე ფიქალი ქჳსაჲ, რომლისაგან საგონებელ-იქმნის, თუ ვერ შთავალს მჴურვალებაჲ მზისაჲ ფიქლისა მის სიმტკიცითა ეგეოდენსა მას სიღრმესა და ვითარცა განკუეთიან ფიქალი იგი, მერმე წულილნი რაჲმე ნაკადულნი წყლისანი აღჩნდიან [V] მუშაკობისა მისგან და თხრისა და ფიქალსა მას ქუეშე მოესხნიან, ვითარცა თუალნი და აღავსიან ჯურღმული იგი წყლითა.

3. და რომელი-ესე აქა იქმნების ჴელითქმნულსა მას ჯურღმულსა და ყოვლით-კერძო შეიწრდების და შეწრდების წყალი, ესრეთვე იქმნების ყოველსა ადგილსა და წულილთა მათ ნაკადულთაგან და მარადის აღმომდინარეთა ძარღუთა უვრცელესნი სადინელნი შეიმზადებიან; და ესრეთ იშვების წყალი ქუეყანისაგან, რამეთუ გრილი ქუეყანასა განანედლებს და ნოტიაჲ სიგრილისაგან შეიმზადების და ყოველსავე წყალთა ბუნებასა თავის მიერ თჳსისა სრულ-ჰყოფს, რომელნი-იგი შეკრბებიან და მდინარედ შეიმზადებიან და რავოდენცა აქუნდეს შეწევნაჲ ნოტიათაგან, ეგეოდენცა ვრცელი მწყურნები აღმოეცენების და ამას ესევითარსა წყაროდ სახელ-ედების.

4. და უკუეთუ სასწაულსა ეძიებდე სიგრილისა ნოტიად შეცვალებისასა, ადგილთა მათ ჩრდილოჲსათა უფროჲს მზუარეთაჲსა განმრავლდებიან წყალნი და წყარონი წყალთანი და უკუეთუმცა ესე არა ესრეთ იყო, სწორმცა იყვნეს მზუარეთა და ჩრდილოთა ადგილნი განმრავლებისათჳს წყალთაჲსა, ხოლო აწ განჴმობაჲ იგი მზისაჲ და სიჴმელე ქუეყანისაჲ აქა აყენებს სიმრავლესა წყალთასა, ხოლო მუნ სიგრილე და ჩრდილი განამრავლებს (346) და ვითარცა-იგი წჳმათაგან წყალი შეკრბების და წუეთთთაგან ღუარად შეიმზადების, ხოლო უკუეთუ ვინ წუეთნი იგი თავით თჳსით განიცადნეს, მცირედ და უნდოდ აღუჩნდეს თჳთოეული მათი, ეგრეთვე წულილთა მათგან სიღრმეთა შინა შეკრებულთა წყალთა, რაჟამს ერთად შეიერთნენ, მდინარეთა ვრცელთა საქანელნი შეიმზადებიან.

5. ხოლო რომელი ამას ეჭუსა წინა-აღუდგებოდის და განაცრუვებდეს, ვინაჲ მოიგონნეს დაუწყუედელთა მათ მდინარეთა სლვანი და აღმოცენებანი, რაჲ იყოს, ნუუკუე ტბანი რაჲმე მოიგონნესა წიაღთა შინა ქუეყანისათა მდგომნი? გარნა და მათცა უკუეთუ არა შთასდიოდის, ვინაჲვე მცირედ ჟამ დაცარიელდნენ და ესრეთ იძულებით სხუანი ტბანი მოიგონნეს ზეშთა მათსა მდგომარენი და მერმე წესი სიტყჳსაჲ სხუათაცა ეძიებდეს აღმავსებელთა მათთა და ესრეთ დაუსრულებელთა ძიებათა შევიდეს და ტბათა ტბათა შეუზმადებდეს და ვერღარა სადა შეუძლოს დადგომად, ვიდრემდის დასასრულსა მიზეზსა მიიწიოს, ვინაჲ-იგი პოვოს შობაჲ და დასაბამი წყალთაჲ.

6. და რაოდენი-იგი უჯერო არს სხჳსა რაჲსმე დასაბამისა წყალაჲსა ძიებაჲ, ეგრეთვე და ფრიადცა უპირუტყუეს არს სხჳსა რაჲსმე არსებისა წყაროთაჲსა მოგონებად გარეშე წყალთა მათ და წუეთთა და ტბათა, რომელნი ქუეყანისაგან გამოვლენ, რომელთა-იგი გამოსლვაჲ და შთამოქანებაჲ და აღმოდუღილი მეყსეულად ეპოვების სიტყუასა და თუალთა მიერ სახილველ-იქმნების; და რაბამნიცა იყვნეს ტბანი იგი სიდიდითა, რომელთაგან ესეოდენნიმცა წყალნი აღმოდიოდეს, ვიდრეღა ესეოდენთამცა ჟამთა კმა-იყვნეს დაუცარიელებელად აღმოსხმად და ესე - ვინაჲთგან იგინიმცა არა სადაჲთ იზარდებოდეს შედინებითა?

7. გარნა ცხად არს გამოძიებულთა ამათ მიერ, ვითარმედ მდინარესა არა მოაკ[255] ლდების წყალი საუნჯეთაგან ქუეყანისათა შეძინებითა და არცა სიზრქესა ქუეყანისასა გამოეჴუების გამოდინებითა მათითა, არცა სამარადისოჲთა მით ორთქლთა განჴმობითა და შეცვალებითა და განლევითა და აღორძინებითა; და ესე რაჲ დავიმტკიცოთ სულთა შინა ჩუენთა, არღარა კელობდეს გულისსიტყუაჲ ჩუენი ურთიერთარს შეზავებისათჳს ნივთთაჲსა და ერთმანერთისაცა აღვსებად და თჳსთა არსებათაგან არა ცვალებად, ვითარცა იგი ზემოვე ვთქუთ, ვითარმედ წყალი ჰაერთა მიმართ აღვალს ორთქლთა მიერ და ჰაერ იქმნების და ჰაერი რაჲ განედლდეს, ზემოჲსა მის ცეცხლისაგან განჴმების და ზრქელი ნოტიისაგან ცეცხლისა ბუნებისა მიერ განიყოფვის და ქუეყანად რაჲ გარდამოჴდეს, გრილისა სიჴშოჲსაგან წყლად შეიცვალების და ესრეთ დაუყენებელად და დაუბრკოლებელად იქმნების ნივთთა ურთიერთარს შეერთებაჲ და განყოფაჲ და არარაჲ განილევის მათგან ყოვლადვე და არცა რაჲ აღემატების, არამედ დასაბამითგანთა მათ საზომთა მათთა შინა სამარადისოდ ჰგიან.

8. და ამის ყოვლისაგან ცხად არს, რამეთუ სხუაჲ რაჲმე არს და არა წყალთა ბუნებაჲ წყალი იგი ზესკნელი, სამყაროსა ზედა მდგომარე, ვინაჲთგან გამოძიებულთა ამათგან გულისჴმა-ვყავთ, რამეთუ არა იზარდების ცეცხლი წყლითა, არცა განლევითა ნოტიისაჲთა აღორძინდების ბუნებაჲ სიმჴურვალისაჲ, რამეთუ ცხად არს განხილულთა ამათგან, ვითარმედ ცეცხლი წყლითა არა იზარდების, არამედ დაშრტების და ნოტიითა ჴმელი განილევის, არა განმრავლდების.

VIII. 1. ხოლო ამიერითგან ჟამი არს სხუათა ხილვათა მიმართ მიქცევაჲ სიტყჳსა ჩუენისაჲ, და თუ ვითარ შემდგომად სამისა დღისა დაიბადნეს ყოველნი მნათობნი. რამეთუ ყოველთავე თჳთოეულად ქმნილთა საკჳრველებათა საღმრთოჲ სიტყუაჲ განჩინებითი წინა-უძღვის, ვითარცა-იგი გუასწავა ჩუენ მოსე მაღლისა რაჲსმე ძალისა წარმოჩინებითა, ვითარცა-იგი ზემოთქუმულთა მათ სიტყუათა შინა საანჯმნო-ვყავთ, სადა-იგი ვიტყოდეთ, ვითარმედ არა ბრძანებაჲ, არს, სიტყუათა მიერ შემზადებული, საღმრთოჲ იგი ჴმაჲ, არამედ - ყოვლადჴელოვანი იგი და ყოვლადბრძენი საღმრთოჲ ძლიერებაჲ არსთა საკჳრველებისა შემოქმედი და თჳთოეულად განმაწესებელი, ესე უკუე არს სიტყუაჲ ღმრთისაჲ და არს და ეწოდების.

2. და ვითარმედ მეყსეულად პირველსავე მას ნებასა შინა ღმრთისასა დაებადა ყოველივე სავსებაჲ დაბადებულთაჲ, რომლისა-იგი სიბრძნესა და წესსა შემდგომებისაებრ თჳთოეულთა ნივთთა აგებისა წარმოგჳთხრობს ჩუენ შჯულისმდებელი, რომელი-იგი პირველსა მას ხილულთა მათ დაბადებულთა დაბადებასა შინა მოკლედ წარმოთქუა და თქუა, ვითარმედ: "დასაბამად ქმნა ღმერთმან ცაჲ და ქუეყანაჲ" (შესაქ. 1.1); (V) სრულებაჲ რაჲ არსთაჲ თქუა, ვითარმედ "ქმნა", მერმე შემდგომითი-შემდგომად ბუნებითთა რაჲთმე წესითა თჳთოეულისა არსთა არსებისა დაბადებაჲ გამოგჳცხადა.

3. დაიბადა უკუე ყოველთა თანა ნათელიცა, გარნა არა მეყსეულად ყოველთა უწინარეს წარმოჩნდა, არამედ ელოდა საღმრთოსა ბრძანებასა და ვითარცა მიეცა ფლობაჲ, მეყსეულად წარმოიჩინა ნათელი მისი და ცეცხლისფერობაჲ ძალისა მისისაჲ და სისუბუქითა და მალიადსრბითა ბუ[V]ნებითითა უსწრო ყოველთა და გამოჰკრთა და იყო წუთღა ყოველივე ნივთი მისი შეკრებულ და მოჰვლიდა ყოველსა სოფელსა და მერმე განიყო თჳსთა ნაწილთა შინა, ვითარცა ესე ვხედავთ, რამეთუ არა ერთი არს ძალი ნათლისა ბუნებისაჲ, არამედ სრულითა სიტყჳთა და მარტივითა უკუეთუ ვინ ყოველსავე ნათლისა ბუნებასა ერთად ნათლად უწოდოს, არა სცთეს, ვინაჲთგან საღმრთომანცა სიტყუამან ერთითა ჴმითა დასაბამსა ერთად ნათლად უწოდა ყოველსავე და თქუა, ვითარმედ: "იყავნ ნათელი" (შესაქ. 1.3) და არა "ნათელნი".

4. ხოლო უკუეთუ ვინ ხილულთა ამათ მიმართ ხედვიდეს, ფრიადი განყოფილებაჲ იხილოს ნათლისაჲ არსთა შორის და ეგრეთვე მეფსალმუნეცა იტყჳს, ვითარმედ: "რომელმან ქმნნა ნათელნი დიდ-დიდნი მხოლომან" (ფს. 135.7) და მოციქული იტყჳს, ვითარმედ: "სხუაჲ დიდებაჲ არს მზისაჲ და სხუაჲ დიდებაჲ არს მთოვარისაჲ და სხუაჲ დიდებაჲ არს ვარსკულავთაჲ" (I კორ. 15.41) და ვითარმედ: "ვარსკულავი ვარსკულავსა ჰმატს დიდებითა" (I კორ. 15.41), და დაღაცათუ მრავალ არს განყოფილებაჲ ნათლისაჲ და თჳთოეული განთჳსებულითა რაჲთმე ძალითა და დიდებითა გულისჴმა-იყოფების, კეთილ არს ერთ ნათლად წოდებაჲ ყოველთაჲვე სრულისა მისებრ და მაღლისა საღმრთოჲსა განჩინებისა, ხოლო განყოფილებისა მათისა განთჳსებულად და შეურევნელად განცდად.

5. და ვინაჲთგან ესე ესრეთ არს, ვჰგონებ თუ, არა შეცთომილ არს გულისჴმისყოფაჲ ჩუენი შემდგომებისაგან და ვითარმედ ესრეთვე იხილა ესე მოსე, რამეთუ ყოველივე ბუნებაჲ ნათლისაჲ დასაბამსა ერთად შეკრბა და ერთ ნათელ იქმნა და ვინაჲთგან ფრიად იყო და მრავალ სიწლოჲ იგი და სიმაღლე და სიდიდე და სიმცირე განყოფილებისა მათისაჲ, რომელი-იგი იხილვების ბუნებასა შინა მათსა, კმა-ეყო სამისა დღისა ჟამი თჳთოეულისა მათისა ცხადად და ბრწყინვალედ განწვალებად და განყოფად ურთიერთარს.

6. და ესრეთ წულილი იგი და მალე და სუბუქი და უნივთოჲ და წმიდაჲ ცეცხლისა და ნათლისა არსებაჲ ხილულთა ამათ დაბადებულთა უმაღლესსა ადგილსა აღიწია, რომელსა-იგი შეუდგს უხილავი და უჴორცოჲ ბუნებაჲ, ხოლო უგჳანესი-რე და უმცონარესი და სიმაღლისა და სისუბუქისა შორის სახილველი ერთად შეკრბა ერთბამად და იგი კუალად მის შორის მყოფისა მისებრ თჳთებისა და საკუთრებისა შჳდად ნაწილად განიყო შემსგავსებულად და შენელებულად თჳთოეულისა ნაწილისა განსრულებული და სხუათაგან განითჳსა და თჳთოეული თჳსსა ტომსა და თჳსსა გუამოვნებასა შეერთო და ესრეთ, რავოდენიცა იყო არსებასა შინა ნათლისასა განთესულ ბუნებისაგან მზისა, ყოველთავე ნათლისა ნაწილთაგან ერთად შეკრბა და ერთი დიდი ნათელი შეიმზადა, რომელ არს მზე და ეგრეთვე მთოვარისაჲ და თჳთოეულად შჳდთა მათ ცთომილთა და განმტკიცებულთა ვარსკულავთაჲ და ყოვლით-კერძო შეკრებამან მან ნათლისამან ერთი რაჲმე მნათობი შეჰმზადა, ანუთუ რომელიცა საჴმარებაჲ ნათლისაჲ შორის შემოიღო და ყოველივე სრულ-იქმნა საღმრთოჲთა ბრძანებითა⁵⁷.

7. ხოლო კმა-იყო დიდმან მოსე ამათ შორის საჩინოთა მათ ხოლო მოჴსენებაჲ და "დიდად მნათობად და უმრწემესად" (შესაქ. 1.16) წო[256]დებაჲ მზისა და მთოვარისაჲ და სხუათა ყოველთავე "ვარსკულავთა" სახელითა სახელ-სდვა; ხოლო უკუეთუ სიზრქე გონებისა ჩუენისაჲ ვერ შემძლებელ არს საღმრთოჲსა მის სიბრძნისა გამოკულევად, ნუვის უკჳრნ, არამედ მიხედენ სიგლახაკესა ბუნებისა ჩუენისასა, რომლისაგან შესამადლებელ არს, არათუ რაჲთამცა არარაჲ დაუშთა, არამედ უკუეთუ ერთსაცა რასმე მიმთხუევად და პოვნად შეუძლოს. ხოლო ამას ვიტყჳ მისითა მიხედვითა, თუ რაჲ არს ძალი სამ დღე მიმყოვრებისაჲ მის, რომელთა შინა განიყო და განიწვალა აგებულებაჲ ნათლისაჲ თჳთოეულად, რამეთუ უეჭუელად არს რაჲმე ძალი მისი, დაღაცათუ უაღრეს არს ჩუენისა გონებისა გულისჴმისყოფასა, ესეოდენ ჟამ განგრძობაჲ არსებისა მისისა განყოფისაჲ, რომელი-იგი განიყო ესეოდენთა ნათელთა არსებად და თჳსებისაებრ ბუნებისა და საკუთრებისა თჳსისა თჳსთა ადგილთა დაეწესა თჳთოეული მათი და არცა ერთი რაჲ შერევნაჲ დაშთა მათ შორის, რამეთუ განყვნა იგინი და განასაზღვრნა საღმრთომან მან სიბრძნემან და დაუდვა მათ წესი და საზღვარი უცვალებელი, რამეთუ რომელიმე ადგილთა მათ ზესკნელთა დააწესა სიწლოჲსათჳს და სიწმიდისა მისისა და კუალად რომელიმე საშუვალ, გინა თუ სამხრით-კერძო, ანუ თუ ჩრდილოჲთ, ანუ თუ მოქცევასა შინა ფილაქისასა და ანუ თუ ესრეთ და ანუ თუ ეგრეთ გარეშემოწერაჲ მნათობისაჲ მის შეჰმზადა და ანუ თუ აქა და ანუ თუ იქი დგომაჲ მისი დააწესა, და არათუ თავით თჳსით და ვითარცა დახუდა, დაეწესნეს, არამედ ვითარცა-იგი სიბრძნემან მან დამბადებელისამან განასაზღვრნა.

8. ესე და ესევითარი (347) არს, რომელსა ხედავს გონებაჲ და განლიგნების და თჳსსა უძლურებასა მიაჩემებს ვერ მიწუდომასა, თუ ვითარ სამისა დღისა ჟამი ეჴმარა, გინა კმა-ეყო ნათელთა მათ და მნათობთა განყოფასა, ანუ თუ ვითარ მიუწდომელსა ამას ცათა სიმაღლესა და სიმრგულესა შორის დიდი ესე მნათობი დააწესა განუცდელმან მან ღმრთისა სიბრძნემან, რაჲთა არა იყოს დაბნელებულ და უნათლო ცხორებაჲ ჩუენი, ვინაჲთგან ბრწყინვალებაჲ იგი ვარსკულავთაჲ ვიდრე ჩუენდა მოწევნადმდე განილევის სიშორისაგან შუვამდებარისა, ამისთჳსცა მცხინვარებაჲ იგი მზისა ბუნებისაჲ ესრეთ შენელებულად დადვა მაღალთა შინა ზეშთამო ჩუენისა, რაჲთა არცა ფრიად მახლობელობითა შესაწუხებელ იყოს და არცა ფრიად განშორებითა - უნათლო; და ანუ თუ ვითარ უწულილესთა მათ და უმახჳლესთა ნათელთა უნივთიერეს არს და უბრყჳლეს ნათელი იგი მთოვარისაჲ, ამისთჳსცა უმდაბლეს შთამოიყვანა და ქუეყანისა არეთა მახლობელად იქცევის, რომლისა-იგი ბუნებაჲ საშუვალსა ზედა განწესებულ არს ნათლისა და ბრწყინვალებისასა და ორთაგანვე სწორად შეზავებულ, რამეთუ თჳსისა ნათლისა ქონებად არსებისა მისისა სიზრქემან დააბრყჳლა, ხოლო მზისამიერითა განათლებითა არა სრულიად უცხო არს იგი განათლებისაგან და ნათლისა არსებისა.

9. გარნა ვინაჲთგან ძალი და სიბრძნე საღმრთოჲ, თჳთოეულთა არსთა შორის დანერგული, სიგლახაკისა ჩუენისა ძალსა უაღრეს არს, რამეთუ წესისა მისებრ და აგებულებისა, ვითარცა შჯულისმდებელმან მოგჳთხრა, არსთა[V] შორის გამოწულილვით განცდაჲ მისი მათ მიერ ოდენ შესაძლებელ არს, რომელთა ძალ-ედვას განცდაჲ საიდუმლოთაჲ და გამოკულევაჲ გამოუკვლეველთაჲ, ხოლო ჩუენ ვინაჲთგან ესე ვერ ძალ-გჳც, ძალისა ჩუენისა შემსგავსებულთა სიტყუათა ვიტყოდით.

10. ვინაჲცა ვიწყოთ ზემოჲთგანვე და ვიტყოდით დაბადებასა არსთასა, რამეთუ შემდგომად ზოგადისა მის და ერთობითისა ნათლისა, რომელი პირველ სხუათა მათ ნივთთაჲსა წარმოიჩინა, შეუდგა დამტკიცებაჲ სამყაროჲსაჲ, რომელი-იგი მრგულივშევლითა ცეცხლისაჲთა შეისაზღვრა; და მერმე უსუბუქესი ბუნებაჲ მძიმისაგან რაჲ განიყო, ჯეროვნად განიწვალნეს ურთიერთარს მძიმეთა სიპოხეთაგან და ქუეყანისა და წყლისა შორის განიზოგნეს.

11. და ქუენა-კერძო რაჲ ესე ბუნებაჲ შეიმკო, წულილი და სუბუქი და სიმაღლედ აღმავალი არსებაჲ, ვინაჲთგან არა ერთ იყო, სხუათა მათ შუვაშემოსრულსა მას ჟამსა თჳსთჳსად საკუთრებად ზოგადისაგან განიყო, რომლისაგან ურიცხჳ ესე სიმრავლე ვარსკულავთაჲ განეფინა და სიმაღლედ არსებისა აღვიდეს და თჳთოეულნი თჳსთა საზღვართა დაემტკიცნეს და არცა მარადის მოძრავობისაგან დასცხრებიან და არცა, სადა-იგი დგანან, თჳსისა დგომისაგან იცვალებიან, არამედ წესითა რეცა უძრავ არიან და ბუნებითა მარადისმოძრავ; და მერმე შემდგომითი-შემდგომად მსწრაფლ-მოძრავობითა თჳსითა ქუეშე-კერძოჲ იგი სიმრგულე მოიპყრა და მეორედი და მესამედი და მეოთხედი და ვიდრე შჳდადმდე სიმაღლითა ბუნებისაჲთა, რამეთუ ესეოდენ უმდაბლეს არს დგომაჲ იგი ქუენათაჲ მათ, რავოდენ-იგი უგჳანეს არს მიმოქცევაჲ და ბუნებაჲ და მოძრავობაჲ მათი.

12. და ესე იქმნა დღესა მეოთხესა და არათუ ნათელი მაშინ შეიქმნა, არამედ თჳთებაჲ და საკუთრებაჲ ნათელთაჲ ერთად შეკრებულისაგან სირმავლედ მნათობთა განიყო, რომლისაგან გამოჩნდეს დიდნი იგი მნათობნი და უბრწყინვალესნი სხუათანი, რომელ არს მზე და მთოვარე, რომელთა დაწყებაჲ პირველსავე მას დაბადებასა ნათლისასა იქმნა, გარნა ვინაჲთგან ყოველივე მოძრავი ჟამეულად იძრვის და ურთიერთარს შენაწევრებასა ნაწილთასა სიგრძე რაჲმე ჟამისაჲ ეჴმარების, აგებულებაჲ მათი სამ დღე სრულ იქმნა.

13. და რაჲთა არარაჲ იყოს არსთაგანი გარეშე შეწყობისა მოსეს მიერ აღწერილ დაბადებასა შინა, რომელნი-იგი ძალისა მიერ დამბადებელისა მყისსა შინა პირველსავე მას შინა ნებასა დამბადებელისასა დაებადნეს, ხოლო განზოგებულად და თჳსთჳსად არსთა შორის წარმოჩინებაჲ მათი წესითა რაჲთმე და შემდგომებითა ბუნებითითა განჩინებულსა შინა სიგრძესა ჟამისასა სრულ-იქმნა, რამეთუ მაშინ მყისსა შინა გამოჩნდა ნათელი, ხოლო აწ განთჳსებად მნათობთა განიწვალა, რომელთაგანნი არიან მზეცა და მთოვარე.

14. და ვითარცა-იგი ბუნებასა შინა მდინარესა იხილვების, რამეთუ დაღაცათუ ყოველნივე დიან, ხოლო არა ერთ არს ყოველთა საკუთრებაჲ, არამედ განთჳსებული რაჲმე განყოფილებაჲ იხილვების თჳთოეულსა შორის, ვითარცა იგი ვერცხლწყალსა და წყალსა და ზეთსა, რომელნი-იგი უკუეთუ ვინ ერთსა ჭურჭელსა შინა შთაასხნეს, შემდგომად მცირედისა ჟამისა პირველად იხილოს ქუეშე-კერძო ვერცხლწყალი, ვითარცა [257] უმძიმესი და მერმე წყალი მის ზედა და ესრეთღა ზეთი წყალსა მას ზედა (V), ეგრეთვე ჯერ არს წინამდებარისა ამის პირისათჳს გულისჴმისყოფად, ხოლო ესეოდენ შეიცვალების იგავსა ამას შინა, რამეთუ ესე ნივთნი არიან მდინარენი და რაჲ იგი მათ შორის იხილვების სიმძიმისაგან, ეგრეთვე წინა-უკუმო ზეაღმავალსა მას ბუნებასა შორის იხილვების; და ვითარცა სახესა მას შორის მდინარეთა მათ განყოფამან არათუ განყოფისა მის მიერ ნივთნი დაჰბადნა, არამედ დაბადებულნი და ურთიერთარს აღრეულნი თჳთოეულად და თჳსთჳს განყვნა და საჩინო-ყვნა, ეგრეთვე შემდგომად სამისა დღისა ჟამთა მიმყოვრებისა არა თუ დაიბადა მზისა იგი მნათობი ბუნებაჲ და ძალი, არამედ ყოვლისა მიმართ აღრეული თავისა მიმართ თჳსისა განიყო.

15. ხოლო უკუეთუ მესამისაცა ცისათჳს სიტყუასა ვინ მიგუჴდიდეს, რომელი-იგი მოსე არა დაწერა, ხოლო პავლე იხილა და ვითარცა შეუვალთა, შინაგან მისა შევიდა და გამოუთქუმელთა მათ სიტყუათა სმენად ღირს-იქმნა, ესრეთ ვიტყჳთ, ვითარმედ მესამე იგი ცაჲ გარეშე განხილულთა ამათ და გამოძიებულთა არა არს, რამეთუ წმიდაჲ მოციქული, რომელი ყოვლით-კერძო წინა-კერძო მისწუდებოდა, თანაწარჰჴდა ყოველსავე საზღვარსა ხილულთა ბუნებათასა და უხილავთა არსებისა აღიწია. და არა ჴორციელად იქმნა ხილვაჲ ესე უხილავთაჲ მის მიერ, რამეთუ თჳთ იგი თავადი წამებს ამას თავისა თჳსისათჳს და იტყჳს, ვითარმედ: "გინათუ ჴორცითა, არა ვიცი, გინათუ თჳნიერ ჴორცთაჲსა, არა ვიცი, ღმერთმან იცის" (II კორ. 12.2), და ვითარმედ ვიდრე მესამედ ცადმდე აღიტაცა ესევითარი-იგი. და ვითარ მე ვჰგონებ, ხილულისა ამის სოფლისა დასასრულსა მესამედ ცად უწოდა მოციქულმან, რამეთუ ყოველივე ხილული სამად განყო და ჩუეულებისაებრ წერილთაჲსა თჳთოეულსა ნაწილსა მათსა ცად სახელ-სდვა, რამეთუ სიტყუაჲ წიგნისაჲ წარმოჩინებითა რაჲთმე სიტყუათაჲთა პირველად ცად უწესს საზღვარსა ამას ზრქელისა ამის ჰაერისასა, რომელსა შინა იხილვებიან ქარნი და ღრუბელნი და ფრინვენ სიმაღლედ აღმავალნი მფრინველნი და რამეთუ წერილ არს, ვითარმედ "ღრუბელნი ცისანი" და "მფრინველნი ცისანი" (შდრ. შესაქ. 1.26; 1.28): და არა ხოლო თუ ოდენ ცად იტყჳს ამას მარტივად, არამედ სამყაროდცა, რამეთუ წერილ არს, ვითარმედ: "გამოიყვანედ წყალთა ქუეწარმავალი სამშჳნველთა ცხოველთაჲ და მფრინველი მფრინვალე ქუეყანასა ზედა, მსგავსად სამყაროჲსა მის ცისაჲსა" (შესაქ. 1.20).

16. და კუალად მეორედ ცად სახელ-სდებს ცასა და სამყაროსა უცთომელისა მის სიმრგულისა თანა შინა-კერძო ხილულად და განცდილად, რომელსა შინა ვლენ ცთომილნი იგი ვარსკულავნი, რამეთუ იტყჳს, ვითარმედ: "შექმნნა ღმერთმან მნათობნი იგი დიდნი და დასხნა იგინი სამყაროსა შინა ცათასა, რაჲთა ნათობდენ ქუეყანასა ზედა" (შესაქ. 1. 1-17).

17. და ესე ყოველთადა ცხად არს, რომელთა უწყიან მცირედცა აგებულებაჲ სოფლისაჲ, თუ რაბამად [უმდაბლეს] არს ესე ზემოთა მათ სიმაღლეთა და თჳთ მასცა დასასრულსა ხილულისა ამის სოფლისასა, [რომელსა] საზღვრად უხილავისა მის აგებულებისა სახელ-სდებს, რომელ არს ცაჲ და სამყაროჲ⁵⁸.

18. აწ უკუე, რომელსა-იგი გული-უთქუმიდა ზეშთა სიტყჳსა და გონებისა, ვითარცა ჩუენცა გჳბრძანებს და არარას [V] ხედვიდა ხილულსა, რამეთუ "ხილული ესე საწუთრო არს, ხოლო უხილავი იგი საუკუნი" (II კორ. 4.18), სადა-იგი აღიტაცა იგი გულისთქუმამან, მუნცა მიიწია და ამაღლდა ძალითა მისითა, რომელმან-იგი უჩუენნა მას გულისსათქუმელნი იგი, რომელთათჳს გული-ეტყოდა და ამის წილ, რაჲთამცა ეთქუა, ვითარმედ "ვიცი კაცი, რომელი ყოველსავე ამას ხილულსა დაბადებულსა თანაწარჰჴდა და შინაგან შეუვალთა უხილავისა ბუნებისათა შევიდა", ვინაჲთგან სიყრმითგან საღმრთონი წიგნნი ესწავნეს, წერილთა ჴმითა წარმოაჩინა სიტყუაჲ თჳსი და სამ ცად სახელ-სდვა სამთა ამათ ნაწილთა ყოვლისავე ხილულისა გარეშემცველთა თანაწარსლვასა, რამეთუ დაუტევნა ჰაერნი და თანაწარჰჴდა საშუვალ ვარსკულავთა და განვლო დასასრული ეთერისა საზღვართა სიმრგულისაჲ და მდგომარესა მას და მტკიცესა უხილავსა ბუნებასა მიიწია და იხილა შუენიერებაჲ სამოთხისაჲ და ესმა, რომელსა კაცობრივი ბუნებაჲ ვერ მეტყუელებს.

19. ესე მიგეცით შენ პასუხად, ჵ კაცო ღმრთისაო, შენისა მის გულისჴმისყოფისა მიერ ჩუენდა წინაყოფილთა მათ კითხვათათჳს და არცა სიტ(348)ყუაჲ წიგნისაჲ შეგჳცვალებიეს იგავად და სახისმეტყუელებად და არცა რას ჩუენდა წინაყოფილსა საცილობელსა თანაწარსრულ ვართ გამოუძიებელად, არამედ რავოდენცა შესაძლებელ იყო, სიტყუაჲ თჳსისა აგებულებისაგან არა შეგჳცვალებიეს, არცა ბუნებითი შეწყობაჲ დაგჳჴსნიეს და განხილვაჲ ჩუენი უკუანა მიგჳდგენიეს სახელთა და გონებათა წინაშე წერილისათა, რაჲთა არარაჲ შემოვიდეს შორის ჴდომაჲ და ცილობაჲ და განყოფილებაჲ.

20. ხოლო სხუათა მათ ექუსთა დღეთათჳს რასმე წარმოთქუმაჲ ამაოდ შევჰრაცხეთ, ვინაჲთგან მაღალსა მას ჴმასა მოძღურისასა არარაჲ დაუტევებიეს საძიებელთაგანი გამოუძინებელად თჳნიერ ხოლო კაცის შესაქმისა, რომელი-იგი ჩუენ განთჳსებულსა წიგნსა შინა პირველ ამისა აღვწერეთ და სისრულისა შენისა წარმოვეცით და მასცა აღწერილსა შინა და ამასცა შენგანცა და ყოველთავე, რომელნი მიემთხჳნენ, ვიჯმენით და ვიჯმნით, რაჲთა არარაჲთ საგონებელ-ვიქმნნეთ მჴდომელ მოსწრაფებასა მას მოძღურისასა, არამედ მუნ ნაკლულევანებაჲ იგი კაცის შესაქმისაჲ განვასრულეთ განხილვითა ჩუენითა, რაოდენცა შეუძლეთ, და მის მიერ აღწერილსა მას ექუსთა დღეთასა შევსძინეთ და კუალად ესე აქა წიგნთა გონებისა და შემდგომებისა ძალსა მეძიებელთათჳს, ბრძანებისაებრ შენისა, გულს-ვიდგინეთ და სიტყუაჲცა წერილისაჲ და განხილვაჲცა ურთიერთარს შევაწყვეთ და შევანაწევრეთ.

21. ხოლო უკუეთუ ნაკლულევანებაჲ რაჲმე იყოს თქუმულთა ამათ შორის, შური არცა ერთი არს და შენმანცა სიბრძნემან და კაცად-კაცადმან, რომელიცა მიემთხჳოს, შესძინენ ნაკლულსა მას ზედა და განასრულენ, რამეთუ არცა ორთა მათ მწულილთა ქურივისათა დააყენეს მდიდართა იგი მისაცემელი, არცა რომელთა ტყავნი იგი და შეშაჲ და ბალანი მოართუეს მოსეს განსრუ[258]ლებად კარვისა, დააბრკოლეს ოქროჲსა და ვეცხლისა და თუალთა პატიოსანთა შეწირვაჲ. და ჩუენდაცა უკუე საყუარელ იყოს, უკუეთუ ოდენ სწორად ბალნისა მის შეირაცხოს ჩუენი ესე გულისჴმისყოფაჲ, გარნა ხოლო იქმენინ თქუენისა ძოწეულისა და ოქროჲსა შეთხზული პორფირი შემამკობელ სიტყჳსა ჩუენისა შესამოსელსა, რომელსა-იგი ეწოდების "გულისჴმისყოფა, გამოცხადება და ჭეშმარიტება" (ლევ. 8.8), ვითარცა იტყჳს მოსე, რომელმან ეგევითარი-იგი შეჰმზადა მღვდელთმოძღურისა შესამოსელსა ზედა, ბრძანებისაებრ ღმრთისა, რომელსა შუენის დიდებაჲ და სიმტკიცე თანა მხოლოდშობილით ძითურთ და ყოვლადწმიდით სულით აწ და მარადის და უკუნითი უკუნისამდე, ამინ!

შენიშვნები

1 - თხზულება "პასუხი ექუსთა მათ დღეთათჳს" ანუ ἀπολογητικὸσ περὶ τὴν ἐξαήμερον (ლათ. Explicatio apologetika in Hexaemeron) წმიდა გრიგოლმა დაახლოებით 380 წელს დაწერა. თარიღი თვით თხზულებიდან ირკვევა. ავტორი გვაუწყებს: "მაღალსა მას ჴმასა მოძღურისასა (იგულისხმება ბასილი დიდი, ე.ჭ.) არარაჲ დაუტევებიეს საძიებელთაგანი გამოუძიებელად თჳნიერ ხოლო კაცისა შესაქმისა, რომელი-იგი ჩუენ განთჳსებულსა წიგნსა შინა პირველ ამისა აღვწერეთ" (VIII. 20). როგორც ვხედავთ, წმიდა გრიგოლ ნოსელს ხსენებული "პასუხი" დაუწერია მას შემდეგ, რაც მან დაასრულა თავისი სახელგანთქმული შრომა "ადამიანის შექმნის შესახებ" (περὶ κατασκευῆς ἀνθρώπου - De Hominis Opificio; წინაათონური პერიოდის თარგმანში "კაცისა შესაქმისათჳს"¹; გიორგი მთაწმიდლისეულ თარგმანში: "დაბადებისათჳს კაცისა"). ეს უკანასკნელი 379 წელს დაიწერა². შესაბამისად, "პასუხი ექუსთა მათ დღეთათჳს" ან ამავე წელს შეიქმნებოდა ანდა მომდევნო 380 წ.-ს. უფრო გვიანდელი პერიოდი სავარაუდო არ არის³.

თხზულება ქართულად თარგმნა გიორგი მთაწმიდელმა. ამას ცხადყოფს თუნდაც ის გარემოება, რომ "პასუხის" ოთხივე უძველესი ნუსხა, ჩვეულებრივ. გიორგი მთაწმიდლის თარგმანებს შეიცავს. ამასთან, ტექსტის ენობრივ-სტილისტური თავისებურებანი და ტერმინოლოგია ეჭვმიუტანლად მიგვითითებს გიორგი მთაწმიდელზე. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია არსენ იყალთოელის ერთი "შეისწავე", რომელშიც პირდაპირაა დასახელებული მთარგმნელი. როგორც ცნობილია, არსენმა ქართულად თარგმნა იოანე დამასკელის თხზულება "გამოკრებანი წამებათანი" (ἱερὰ παραλλήλα). ბერძნულ ტექსტში ერთგან დამოწმებულია გრიგოლ ნოსელის ჩვენთვის საინტერესო თხზულება. ქართულ თარგმანში ვკითხულობთ: "ნოსელი - სიტყჳსგებასა შინა ექუსთა დღეთასა"⁴. დამოწმებული ტექსტის გვერდით მიწერილია მთარგმნელის, არსენ იყალთოელის განმარტება ანუ "შეისწავე", სადაც ვკითხულობთ: "შეისწავე, ვითარმედ (იოანე დამასკელი, ე.ჭ.) მას საკითხავსა იტყჳს ნოსელისასა, მამისა გიორგის თარგმნილსა..."⁵.

საინტერესოა აღინიშნოს, რომ, ამავე "შეისწავეს" მიხედვით, ხსენებულ თარგმანს მნიშვნელოვანი როლი უთამაშია ქართულ საეკლესიო ცხოვრებაში, კერძოდ, იგი საგანგებო კამათის საგანი გამხდარა ქართველ-სომეხთა პაექრობის ჟამს არტანუჯის კრებაზე6. ასეთი რამ გასაკვირი არ არის, თუ გავითვალისწინებთ, რომ გრიგოლ ნოსელის ეგზეგეზა მეტად პრობლემატურ საკითხებს ეხება. შეიძლება ითქვას, რომ ამგვარი ხასიათის ნაშრომი პატრისტიკის ისტორიაში სხვა არ არსებობს. სწორედ ესაა მიზეზი, რომ "პასუხი ექუსთა მათ დღეთათჳს", რომლის კვლევაც ფაქტიურად წინა საუკუნეში დაიწყო, დღესაც შეუნელებელ ინტერესს იწვევს. ჩვენთვის ამჯერად, ცხადია, შესაძლებელი არ არის, შევეხოთ თხზულებასთან დაკავშირებულ ყველა ასპექტს. შევეცდებით მხოლოდ, პარაფრასტული თუ სქოლიასტური კომენტირების სახით, განვიხილოთ ის ძირითადი საკითხები, რომლებიც ამ შრომაშია წამოჭრილი.

15 - ამ ქვეთავში წმ. გრიგოლი განსაზღვრავს თავისი შრომის ხასიათს. ეგზეგეტის აღიარებით, მისეული განმარტება არ დაუპირისპირდება წმიდა ბასილის თქმულს, თუმცა შეიძლება "წარმოთქუმასა შინა შემდგომებამან სიტყჳსამან უნებლიეთ სამე მიდრიკოს თავი თჳსი". ციტირებული ტექსტისა და მისი წინა ნაწილის ზუსტი თარგმანი ასეთია: "ვიდრე განმარტებას შევუდგებოდე, ეს უნდა დაგიმოწმოთ, რომ სამყაროს შექმნის შესახებ წმიდა ბასილის მიერ ბრძნულად თქმულს ჩვენ არავითარ მოძღვრებას არ დავუპირისპირებთ (μηδὲν... ἀντιδογματίζειν), თუ გარკვეული თანამიმდევრულობის გამო (ἔκ τινος ἀκολουθίας) მსჯელობა (ὁ λόγος) თვით არ მიდრკება სხვა განმარტებისაკენ (πρὸς ἑτέραν ἐξήγησιν)". მოტანილ ადგილას, წმიდა გრიგოლ ნოსელი ცხადად ამბობს, რომ იგი თავის განმარტებებში მთლიანად ემორჩილება მსჯელობის კანონზომიერებას, თანამიმდევრულობას ანუ ცალკეული ფაქტებისა და მოვლენების შინაგან კავშირს. ეგზეგეტის თქმით, ესაა მისი კვლევის მეთოდი, თუნდაც რომ ამგვარმა კვლევამ წინამორბედთა (და ამ შემთხვევაში, ბასილი დიდის) ზოგი თვალსაზრისი ახლებურად წარმოაჩინოს. "სხვა განმარტებისაკენ მიდრეკა" ნიშნავს არა დაპირისპირებას (ამას არაერთგზის აღნიშნავს თავად გრიგოლ ნოსელი), არამედ უფრო სიღრმისეულ ძიებას, წინარე ეგზგეტთა მიერ, განსაკუთრებით კი ბასილი დიდის მიერ, ფრაგმენტულად, მინიშნებით მოწოდებული განმარტებების გავრცობა-გაღრმავებას. რაც შეეხება "თანამიმდევრულობას" ანუ ბერძნულ "აკოლუთიას" (ἡ ἀκολουθία), რომელსაც გიორგი მთაწმიდელი "შემდგომებად" თარგმნის, ეს ტერმინი უძირითადესია გრიგოლ ნოსელისათვის. შენიშნულია, რომ სიტყვები ἀκολουθἱα და ἀκολούθος "წარმოადგენს გრიგოლის აზროვნების ლაიტ-მოტივს"¹. ისინი აღნიშნავენ მსჯელობის, აზროვნების "მეთოდურ და სისტემურ ხასიათს" (la charactère methodique et sistématique)². ჟ. დანიელუს მითითებით, ზემოციტირებული ტექსტი ცხადყოფს წმ. გრიგოლ ნოსელის კვლევის მიზანს: "როდესაც ბასილი კმაყოფილდება შესაქმის სხვადასხვა ეპიზოდების აზრის განმარტებით, გრიგოლი მიზნად ისახავს გვიჩვენოს მათი თანამიმდევრულობა, ის აუცილებელი კავშირი, რაც მათ აერთიანებს"³. იმავე მკვლევარის ლაკონური შეფასებით, "გრიგოლი წერს მათთვის, რომლებიც ეძიებენ აკოლუთიას"⁴. ჟ. დანიელუ ასკვნის: "ამგვარად, გრიგოლის პოზიცია ნათელია. მთლიანობაში იგი დამოკიდებულია ბასილის მოძღვრებაზე, მაგრამ ისწრაფვის, რომ სისტემური სახე მისცეს მას"⁵. თანამიმდევრულობა ანუ "აკოლუთია" საფუძველია წმიდა გრიგოლ ნოსელის მსჯელობისა. წინამდებარე ტექსტში "აკოლუთია" (გიორგი მთაწმიდლის თარგმანით "შემდგომება") ხშირად იჩენს თავს.

-----------------------------------------------------------------------------------

1 - J. Daniélou, Akolouthia chez Grégoire de Nysse, Revue des sciences religieuses, 1953, t. 27 №3, p. 221.

2 - იქვე, p. 219.

3 - იქვე, p. 219.

4 - იქვე. p. 220.

5 - იქვე.


16 - აღნიშნულ ქვეთავში კიდევ უფრო ცხადადაა გამჟღავნებული კვლევის მეთოდი და მიზანი: "ნება მომეცეს მე, რომ უფლებისამებრ და შესაბამისად ჩემი მიზნისა გამოვიკვლიო [საღვთო წერილის] სიტყვათა აზრი, ისე, რომ შესაძლებელი იყოს საძიებელ სიტყვას (ἡ λέξις) კვლავ თავისი მნიშვნელობა შეუნარჩუნდეს, ქმნილებათა დაბადება კი, ღვთის შეწევნით, თანაშეწყობილი და თანამიმდევრული განხილვის წესით იქნეს გააზრებული"¹.

41 - სვიმახოსის, თეოდოტისა და აკვილას შესახებ იხ. "ლექსიკონი":

აკჳლა, II.3; III. 11 - 'Ακύλας - ძველი აღთქმის ებრაულიდან ბერძნულად მთარგმნელი. წარმოშობით იყო პონტოდან, სინოპიდან. ცხოვრობდა ადრიანე იმპერატორის დროს (117-138 წწ.). წმ. ეპიფანე კვიპრელი (315-403 წწ.) თავის შრომაში "საზომთა და საწყაულთა შესახებ" (თ. 14) გვაუწყებს, რომ აკვილა იყო იმპერატორის ნათესავი და იერუსალიმში ყოფნის ჟამს მოიქცა ქრისტიანობაზე. შემდეგ, ასტროლოგიურ სწავლებათა გამო იგი განიკვეთა ეკლესიისაგან და იუდაიზმის პროზელიტი გახდა. რაბინისაგან ისწავლა მან ებრაეული და ბიბლიის განმარტების რაბინული მეთოდი ანუ რაბინული ჰერმენეტიკა. აკვილამ ძველი აღთქმა ხელახლა თარგმნა ებრაულიდან ბერძნულად, რომ შეეცვალა ქრისტიანებში გავრცელებული "სეპტუაგინტა". მან თარგმნა დაასრულდა დაახლ. 140 წ. ეს თარგმანი ზედმიწევნითი, სიტყვასიტყვითია. მთარგმნელმა სცადა გადმოეცა ეტიმოლოგიური მნიშვნელობა სიტყვებისა და ნაწილაკებისაც კი, რომლებიც, ჩვეულებრივ, არ ითარგმნება. ამგვარი მცდელობა ხშირად აბუნდოვნებს აზრს. აკვილას თარგმანის ერთგულებას დედნისადმი აღიარებდნენ ძველი აღთქმის ებრაული ტექსტის ისეთი ღრმა მცოდნენი, როგორებიც იყვნენ ორიგენე (185-254 წწ.) და იერონიმე (342-420 წწ.). თარგმანმა მხოლოდ ფრაგმენტულად მოაღწია.

თეოდოტი, III. 10 - Θεοδοτίων - დაახლ. II ს-ის მთარგმნელი, რომელმაც ძველი აღთქმა ხელახლა გადმოიღო ებრაულიდან ბერძნულად. წმ. ირინეოსი (130-200 წწ.) მას ებრაელ პროზელიტად წარმოგვიდგენს, წმ. იერონიმე (342-420 წწ.) - ებიონიტ ქრისტიანად, წმ. ეპიფანე (315-403 წწ.) - მარკიონის (+160 წ.) მიმდევრად. თეოდოტიონისეული ტექსტი უფრო სეპტუაგინტის რედაქციაა, ვიდრე მთლიანად დამოუკიდებელი თარგმანი. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია "იერემიას", "იობის" და "დანიელის" წიგნთა მისეული რედაქცია. ორიგენეს (185-254 წწ.) "ჰეგზაპლებში"¹ მისი ტექსტი მოთავსებულია "სეპტუაგინტას" შემდეგ. შემორჩენილია ფრაგმენტები.

სჳმმახოჲ, III. 11 - Συμμάχος. დაახლ. II ს-ის სამარიელი ებიონიტი, რომელმაც ხელახლა თარგმნა ძველი აღთქმა ებრაულიდან ბერძნულად. აკვილასაგან განსხვავებით სვიმახოსი ამჯობინებს, რომ თარგმანი კარგად იკითხებოდეს, აზრი გადმოცემული იყოს მკაფიოდ, დახვეწილი სტილით. მისი თარგმანი ჰეგზაპლებში შეიტანა ორიგენემ (185-254 წწ.). როგორც მიიჩნევენ, საფიქრებელია, სვიმახოსს დაეწერა კომენტარები ებიონიტურ სახარებაზე, სადაც მოცემული უნდა ყოფილიყო კრიტიკა წმ. მათეს კანონიკური სახარებისა, სვიმახოსის ეს შრომა დაკარგულია.

57 - აქ არაორაზროვნად არის თქმული იმის შესახებ, რომ ზენა ცეცხლი, ანუ ნათელი, რომელსაც გრიგოლ ნოსელი "ეთერთან" აიგივებს, შეადგენს ვარსკვლავთა არსებას, მათ შიგთავსს.

58 - აღნიშნულ ქვეთავში და წინა სამში წმ. გრიგოლ ნოსელი განმარტავს, თუ რას გულისხმობს "მესამე ცა", რომელიც იხილა პავლე მოციქულმა. ეგზეგეტის სწავლებით, ხილული სამყარო თავის შიგნით სამ "სამყაროდ" ანუ სამ "ცად" განიყოფება. ესენია: (1) უშუალოდ დედამიწის გარშემო მოთავსებული მთვარის ქვემო ანუ ქვემთვარეული სფერო; (II) ვარსკვლავური ანუ ზემთვარეული სფერო და (III) საკუთრივ "სამყარო", იგივე მესამე ცა, უზემოესი სარტყელი ხილული შესაქმისა, სადაც ნოსელის აზრით, მდებარეობს წმ. პავლე მოციქულის მიერ ხილული სამოთხე (ამის შესახებ იხ. E. F. Sutcliffe, St. Gregory of Nyssa and Paradise. Was it Terrestrial? The american ecclesiastical review, t. 84, 1931, p. 337-350).

თარგმანი წმიდა გიორგი მთაწმიდელისა

ხელნაწერი შეისწავლა და შენიშვნები დურთო ედიშერ ჭელიძემ

საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, 1989 წ.