ტრაგედია, რომელიც იუსტინიანეს თითქმის ორმოცწლიანი (527-565) მმართველობის პერიოდს მოიცავს, რომის "მსოფლიო ეკლესიურობის" შენარჩუნებისათვის უკანასკნელ მცდელობაში, იმდროინდელი სამყაროს თვითგამოხატვის კულმინაციასა და აღსრულებისათვის განწირული "ანტიკურობის" ქრისტიანობასთან საბოლოოდ დაკავშირებაში გამოვლინდა. იუსტინიანე თავისი ხელმწიფობის დასაწყისში რომის დიდებული წარსულით იყო მოხიბლული და სწორედ ამიტომ მისი იმდროინდელი პოლიტიკა არსებული სინამდვილის არასწორი შეფასების ჩრდილით არის დაფარული. იმპერატორის ოცნებაში რომის იმპერიის სიდიადე უნდა აღდგენილიყო, თვითმპყრობელს უსაზღვრო ძალაუფლება უნდა დაბრუნებოდა და რომის მისია უნდა გაცოცხლებულიყო. "ვიმედოვნებთ, - წერდა იგი, - რომ უფალი ჩვენ დაგვიბრუნებს ქვეყნებს, რომლებსაც ძველი რომაელები ორ ოკეანეს შორის არსებულ სივრცეში ფლობდნენ"... მაგრამ შეიძლება ეს მხოლოდ ოცნებად დარჩენილიყო, რადგან სინამდვილეში ერთიანი რომი აღარ არსებობდა. 395 წელს იმპერატორმა თეოდოსუს ფლავიუს დიდმა სიკვდილის წინ იმპერია თავის ორ შვილს გაუყო: ჰონორუსს იმპერიის დასავლეთი, ხოლო არკადუსს აღმოსავლეთი ერგო. თეორიულად იმპერია ორი იმპერატორის მიერ მართულ ერთიან სახელმწიფოს წარმოადგენდა, სინამდვილეში დასავლეთისა და აღმოსავლეთის საბოლოო გაშორიშორებას სწორედ აქ დაედო დასაბამი. აღმოსავლეთში, მიუხედავად იმისა, რომ იგი ორგანულადაა დაკავშირებული რომთან, ახალი ბიზანტიური სამყაროს ჩამოყალიბება დაიწყო, ხოლო რომსა და დასავლეთის ქრისტიანობას ბარბაროსების შემოტევების გამო სულ უფრო მეტად ეუფლებოდა იმ "ბნელი საუკუნეების" ქაოსი, რომლიდანაც მოგვიანებით რომაულ-გერმანული ევროპა უნდა წარმოქმნილიყო.

რომზე ბარბაროსების შემოტევები, - რაც მოგვიანებით "ხალხთა დიდ გადასახლებად" გადაიქცა, - იმით დაიწყო, რომ 355 წელს ევროპის აღმოსავლეთს ჰუნები შემოესივნენ. იმ ტერიტორიებზე გერმანული ტომები იყვნენ დაბანაკებულნბი და მათ, ჰუნების მიერ შევიწროებულებმა, იმპერიის საზღვრებს შეუტიეს. იმპერიის აღმოსავლეთი ნაწილი ამ შემოტევებისგან თეოდოსუს დიდმა იხსნა. მაშინ სამხრეთიდან განდევნილმა გერმანელებმა დასავლეთისკენ გადაინაცვლეს. პირველმა ტალღამ მეხუთე საუკუნის დასაწყისში მიაღწია და რომმა ეს თავდასხმა მოიგერია. მიუხედავად ამისა, ბარბაროსებმა იმპერიაში ფეხი მაინც მოიკიდეს და მოგვიანებით იტალიაში ვესტგუთები, აფრიკაში ვანდალები და გალიაში ფრანკები დასახლდნენ. ამ ხალხებმა რომის ძალაუფლება, როგორც "მოკავშირეებმა" აღიარეს და ამიტომ 451 წელს კატალაუნის ბრძოლაში გამარჯვება რომის წარმატებად ჩაითვალა. სინამდვილეში ამ დროს რომი ნელ-ნელა იხრწნებოდა: მკვლელობების, ღალატისა და შეთქმულებების შედეგად ერთ უსუსურ მმართველს მეორე ცვლიდა, ხოლო 476 წელს ბოლო იმპერატორის კვალიც კი გაქრა. 493 წელს მოვლენები ისე განვითარდა, რომ თეოდორიხას ოსტგუთებმა იტალიის ჩრდილოეთით საკუთარი სახელმწიფო შექმნეს. მიუხედავად ამისა, ისინი ბიზანტიას როგორც უმაღლეს საერო, ისე სასულიერო მმართველობას "ნომინალურად" ემორჩილებოდნენ. მათი თავადები კონსტანტინოპოლის კარის მიერ დადგენილ უშინაარსო ტიტულებს სიამოვნებით იღებდნენ; ამრიგად, თუ დასავლეთი ბარბაროსულ ყოფასა და ქაოსში სულ უფრო მეტად იძირებოდა, აღმოსავლეთში მაინც გარკვეული "წესრიგი" იყო.

თავის მხრივ ბიზანტიამ დასავლეთს ზურგი კიდევ უფრო მეტად შეაქცია. ბიზანტია იცვლებოდა. მეხუთე საუკუნიდან აღმოსავლეთ იმპერიის - კულტურაში, ფსიქოლოგიაში, ხელოვნებასა და საიმპერატორო კარის რიტუალში უკვე აშკარად ახალი ელემენტები და ახლებური მიდგომა გამოვლინდა. იმპერიის ყურადღებამ იმპერიის გარეთ გადაინაცვლა: საქართველოში, სომხეთსა და სპარსეთში სულ უფრო მეტი ახალი ქრისტიანული კერა გაჩნდა; ერთი სიტყვით, ბიზანტიურმა "მისიამ" აღმოსავლეთის მიმართულებით გადაინაცვლა. ეს მოვლენა კარგად ჩანს იმ უცნაურობაში, რომ 484 წელს რომისა და ბიზანტიის პოლიტიკურ განცალკევებას არავითარი გაუგებრობა არ გამოუწვევია. სავალალოა, მაგრამ ეკლესიაც ისტორიას დაემორჩილა, ხოლო ისტორიულმა მოვლენებმა ოდესღაც ერთი მთლიანი და ამჯერად გაყოფილი "მსოფლიოს" ნაწილები ერთმანეთს უფრო მეტად დააშორა.

იუსტინიანესთვის სწორედ ეს გაყოფა იყო მიუღებელი. მის მსოფლმხედველობაში, აზროვნებასა და ყოფაში ყველაფერი "რომის იდეისა" და მისი უნივერსალიზმის გარშემო ტრიალებდა. მან ძალაუფლება კრიტიკულ მომენტში ჩაიბარა: აღორძინების გზაზე მყოფ სპარსეთის იმპერიას გაძლიერება საუკუნის დასაწყისიდანვე ჰქონდა დაწყებული და როგორც მომდევნო წლებმა გვიჩვენა, ბიზანტიური ძალების ახალი მაცოცხლებელი ინტერესებისკენ - აღმოსავლეთისკენ გადანაცვლება - სწორი გადაწყვეტილება იყო. მოგვიანებით იუსტინიანემ სპარსეთთან ურთიერთობა მოაგვარა და თავისი ჯარები მხედართმთავრის ველიზარუსის ხელმძღვანელობით დასავლეთისკენ მიმართა. 534 წელს იუსტინიანეს მხედრობამ ვანდალებს აფრიკა დაატოვებინა, მომდევნო წელს ველიზარუსმა სიცილია დაიკავა, ხოლო 536 წლის 10 დეკემბერს მისი ჯარები ოსტგუთების მეფის მიერ დატოვებულ რომში შევიდნენ... ოცნება სინამდვილედ ხორციელდებოდა და 559 წელს მთელი ეს პროცესი ესპანეთში რომის მმართველობის აღდგენით დასრულდა. სიცოცხლის ბოლოს იუსტინიანეს სწამდა, რომ იმპერიის ერთიანობა აღდგენილი იყო.

იუსტინიანესთვის ფასადური რესტავრაცია შინაარსობრივისგან განუყოფელი იყო. მისი მმართველობის პირველივე წლებში რომის სამართალში უმნიშვნელოვანესი სისტემური ცვლილებები განხორციელდა. უდიდეს სამართლებრივ ქმნილებას "იუსტინიანეს კოდექსი" (529 წ.) და "პანდექტი" (533 წ.) დაერქვა. ეს დიდება გადაჭარბებული არ არის, იუსტინიანეს კანონებმა შეინარჩუნა რომის სამართალი და იგი ახალი სამყაროს კანონმდებლობის ფუნდამენტად გადააქცია. ამრიგად, მიუხედავად იმისა, რომ ეს კანონები იმპერიის ნგრევის პროცესში შეიქმნა, ჩვენი ისტორიული მემკვიდრეობითობა სწორედ მათ საფუძველზე განმტკიცდა. მაღალი კლასის იურიდიული შემოქმედების შესაბამისი იყო ღრმა ადმინისტრაციული და ფინანსური რეფორმაც. ამრიგად, იმპერიამ კვლავ შეიძინა თავისი მყარი და მოქნილი სახელმწიფოებრივი "ფორმა".

ყოველივე აღნიშნული საშუალებას და მიზეზს გვაძლევს ვთქვათ, რომ იუსტინიანე რომის უკანასკნელი დიდი იმპერატორი იყო. მაგრამ თუ მასში ქრისტიანული იმპერიის პირველი "იდეოლოგი" არ დავინახეთ, შეუძლებელი იქნება ისტორიაში და მით უმეტეს ეკლესიის ისტორიაში მისი მნიშვნელობა გავიგოთ. სწორედ მან შეძლო კონსტანტინეს მიერ დაწყებული სახელმწიფოსა და ეკლესიის შემაკავშირებელი საქმე ჩაფიქრებულ შედეგამდე მიეყვანა. იუსტინიანემ დაიწყო ქრისტიანული ბიზანტინიზმის "სინთეზის" ჩამოყალიბება, შემდგომში კი აღმოსავლური მართლმადიდებლობის განვითარების გზა სწორედ ამ სინთეზზე აიგო და ამ სინთეზმა განაპირობა.

იუსტინიანეს სახელმწიფო პოლიტიკა არასოდეს გაუცალკევებია ქრისტიანობისგან. ის საკუთარ პიროვნებაში ყოველთვის რომის იმპერატორს ხედავდა, ყოველთვის გრძნობდა, რომ ქრისტიანი იმპერატორი იყო. მისი თეორიის საწყისი წყარო აქ, ამ თავისთავადობაში - იმპერიისა და ქრისტიანობის განუყოფლობაშია. მაგრამ აქვეა იმ ორაზროვნების ძირითადი მიზეზი, რომლის უკანაც, ღიად რომ ვთქვათ, ის იმალება, რასაც შეიძლება ამ თეორიის შინაგანი სიყალბე ვუწოდოთ. ერთი მხრივ, იუსტინიანეს დროინდელი რეალობა გვიჩვენებს, რომ იმპერიის თვითშეგნება ქრისტიანობის ზეგავლენით შეიცვალა: იუსტინიანე საკუთარ თავს ყოველთვის ღვთის მსახურად და მისი ნების აღმასრულებლად, ხოლო იმპერიას დედამიწაზე ღვთის გეგმის განხორციელების საშუალებად მიიჩნევს. იუსტინიანემ რომი საბოლოოდ ჯვრის მტვირთველ იმპერიად დაამკვიდრა, მან მთავარ საქმედ ქრისტიანობის დაცვა და ხალხთა შორის განვრცობა გამოაცხადა. ამდენად, არასოდეს არ უნდა დავივიწყოთ, რომ იუსტინიანე იყო მისიონერიც, ქველმოქმედიც და მეცენატიც. ის ყოველთვის დიდ მატერიალურ დახმარებას უწევდა ეკლესიას. არ შეიძლება არ ვაღიაროთ, რომ იგი ჭეშმარიტი მორწმუნე იყო, მას არა "პოლიტიკური", არამედ ჭეშმარიტი ინტერესი ჰქონდა ღვთისმეტყველებისადმი. მისი კანონთა კრებული შემთხვევით არ იწყება იესო ქრისტესა და წმინდა სამების "კათოლიკე სარწმუნოების" აღსარებით, ხოლო სოფიაწმინდაში - იმპერიის სინდისში, გულსა და მფარველ ტაძარში ბრწყინვალე ტახტს ასეთი წარწერა ამშვენებს: "შენი შენთა, შენთვის მოაქვთ იუსტინიანეს და თეოდორას". გარკვეული თვალსაზრისით ეს სიტყვები მართლაც ასახავენ იმპერატორის თვითშეგნებას და შთაგონებას, რადგან იუსტინიანემ იმპერია მთლიანად ქრისტიანების ღმერთს მიუძღვნა. ალბათ სწორედ ამიტომ არის, რომ ისტორიკოსების უმრავლესობა იუსტინიანეს თეორიაში იმ ტრაგიკულ მარცვალს ვერ ხედავს, რომლის გამოც მის რელიგიურ პოლიტიკას ჩავარდნები ჰქონდა.

მეორე მხრივ, ისტორიკოსების ის ნაწილი, რომელიც მთლიანობაში ბიზანტიური პოლიტიკის წინააღმდეგია, მიიჩნევს, რომ იუსტინიანე "ცეზაროპაპიზმის", ანუ ეკლესიის სახელმწიფოსადმი დაქვემდებარების, თეორეტიკოსი და სულის ჩამდგმელია. ისინი სწორედ მასში ხედავენ ყველა იმ უბედურების ან ბოროტების საწყისს, რაც აღმოსავლეთის მართლმადიდებლობამ გადაიტანა. როგორც აღინიშნა, საპირისპირო მხარე, პირიქით, იუსტინიანეს სწორედ იმ ჭეშმარიტი მართლმადიდებლური "სიმფონიის", ანუ იმ თეორიის ავტორად მიიჩნევს, რომელმაც ეკლესია და სახელმწიფო ერთმანეთთან ჰარმონიულად დააკავშირა, ხოლო ცოდვები და ძალადობა, რაც მისი მმართველობის თანმდევი იყო, ამ მკვლევრებს მიწიერი ცხოვრებისთვის გარდაუვალ და კანონზომიერ გადახვევად მიაჩნიათ. სინამდვილეში კი იუსტინიანესეული თეორიის საბედისწერო ნიშანი იმაში მდგომარეობს, რომ მთელ მის სახელმწიფოებრივი მოწყობის სქემაში ეკლესიას არავითარი ადგილი არ უკავია. მან სახელმწიფოსა და "სახელმწიფოებრივ" შიდა ფუნქციურ დაყოფას საფუძვლად ქრისტიანობა დაუდო, მაგრამ საუბედუროდ ამ სისტემაში ეკლესიის ადგილი ვერ დაინახა, ამდენად, დიდი იმპერატორის წარმოდგენები ქვეყნის ქრისტიანულად მოწყობის შესახებ ყალბ წანამძღვრებზე აიგო.

საჭიროა დაზუსტდეს, რომ სიტყვა "ეკლესია" იუსტინიანესთან უამრავჯერ გვხვდება. ზნეკეთილი მეფის მისიად იუსტინიანეს ქრისტიანული რწმენის სიწმინდის შენახვა, წმინდა სამოციქულო, კათოლიკე ეკლესიის ყოველგვარი დევნის, ვიწროობათა და შეჭირვებულობათაგან დაცვა მიაჩნდა. ჩვენ ვიცით, რომ ქრისტიანული ცხოვრების დასაწყისიდანვე მორწმუნის თვითშეგნებაში ეკლესია ახალი საზოგადოება იყო, მასში ღმერთის ხალხის ახალი ერთობა მკვიდრდებოდა და ეს ერთობა "წყლითა და სულით" იყო დაბადებული. კვლავ დაბადებას ქრისტიანი ახალ განზომილებაში გადაჰყავდა: მისი საშუალებით ადამიანი არაამქვეყნიურ სასუფეველში გადადიოდა, ამავე დროს, "მომავალი საუკუნო ცხოვრების თანაზიარი" ისე ხდებოდა, რომ ამქვეყნიურ ცხოვრებაში რჩებოდა. ეკლესია ქრისტიანს სხვა სამყაროს მოქალაქეობის საშუალებას აძლევდა: "თქვენ მოკვდით და თქვენი ცხოვრება ქრისტესთან ერთად ღვთაებრიობაშია დაფარული". ამიტომ არა მხოლოდ დევნითა და შევიწროებით იყო ეკლესია ამქვეყნიურობას განშორებული, არამედ მთავარი მიზეზი მისი ბუნების ყოველგვარ მიწიერებასთან შეუსაბამობა იყო. ეკლესიასა და ქვეყანას შორის ნათელი ზღვარი ჯერ კიდევ მეოთხე საუკუნეში გამოიკვეთა: ეს ზღვარი და ამ "გარდატეხის" ძალის რწმენა ადამიანის თვითშეგნებაში იმდენად ძლიერი იყო, რომ ბევრი მორწმუნე ნათლობის საიდუმლოს აღსრულებაზეც კი უარს ამბობდა და მოუნათლავი რჩებოდა. ასე მაგალითად, ბასილი დიდი ზრდასრული მოინათლა, ხოლო იოანე ოქროპირი კიცხავდა იმ ადამიანებს, რომლებიც, იმის გამო, რომ ცხოვრებისეულ "სიამოვნებებზე" უარის თქმა უჭირდათ, ნათლობის საქმეს აყოვნებდნენ... მაგრამ უკვე მეხუთე საუკუნეში ეს გარე საზღვარი ნელ-ნელა გაქრა: ქრისტიანული საზოგადოება სულ უფრო მეტად ბიზანტიური გახდა. ეკლესიურ სწავლებასა და შემეცნებაში მთავარი პრინციპი შეუვალი დარჩა: ეკლესია არის "ჩვეულებრივისგან" განსხვავებული, ის არის არაამქვეყნიური საზოგადოება, და თუ ლიტურგიის ტექსტის არსს ჩავწვდებით, ის დღესაც "მხოლოდ მორწმუნეთა" "დახურული" ერთობაა და არა საზოგადოებრივი მსახურება, რომელსაც ყოველი მოსული შეიძლება "დაესწროს"... ამიტომ საკრალურსა და საზოგადოებრივს შორის ზღვარი მთელი ქრისტიანული იმპერიისთვის ბუნებრივი გახდა და ეს სიახლე ეკლესიის შესახებ ჭეშმარიტი ქრისტიანული სწავლების საფუძვლებს სრულიად არ ეწინააღმდეგება. ეკლესიური სწავლება ყველა ხალხს ეკუთვნის და ყველასთვის ერთიანია. იცვლება მხოლოდ მისი ქადაგების ცალკეული მეთოდები და ვითარდება მათი ზეგავლენა ადამიანებზე, ღვთისმსახურება უფრო სადღესასწაულო ხდება. ეკლესია უფრო ფართოდ მოიცავს ადამიანურ ყოფას, მაგრამ არსობრივად იგივე რჩება, რაც იყო და რაც უნდა იყოს: ეს არის ღმერთის ხალხის კრებული, რომელიც მოწოდებულია იქადაგოს ცათა სასუფეველი. ევქარისტიული ლოცვა დღემდე ესქატოლოგიურ ხასიათს ატარებს და ამიტომ ყოველი ლიტურგია ეკლესიის "არაამქვეყნიურობასა" და "მომავალ - საუკუნო სიცოცხლეს ქადაგებს".

მაგრამ ეს "თანხვედრა" ამავე დროს ნიშნავს, რომ იმპერიის "გაქრისტიანების" პროცესში ეკლესიისა და ქვეყნიერების, ანუ ქრისტიანობისა და წარმართობის გარეგანმა ზღვარმა შინაგანში, ქრისტიანულ ბუნებასა და აზროვნებაში გადაინაცვლა. ქრისტიანი ეკლესიასაც "ეკუთვნის" და ქვეყანასაც, მაგრამ მან ახლა უკვე მათ შორის არსებული ონტოლოგიური განსხვავება უნდა დაინახოს. შემდეგ მთელი თავისი ცხოვრების მანძილზე უნდა ეცადოს, ამქვეყნიურ ცხოვრებას სინათლე მოჰფინოს და ბნელში მყოფნი ქრისტეს სწავლებით გაანათლოს. მან იცის, რომ ფასეულობა და განძი, რომელიც მას გააჩნია, "არა ამის სოფლისაა" და იგი ქვეყნიერებას უნდა გაუნაწილოს. ეს განძი, რა თქმა უნდა, ღმერთის სასუფეველი და ღმერთთან ერთობაა, ქრისტესთან ერთად მარადიული ცხოვრების სიხარულია. ეკლესიურ ერთობაში პურის გატეხა "ქრისტეს სიკვდილის მაუწყებელი და მისი აღდგომის რწმენაა"... ეკლესია ქვეყნის ფიზიკური ნაწილია და როდესაც იგი თავის ყოველ წევრს ეკლესიის გარეთ დარჩენილ ქვეყნიერებასთან აკავშირებს, ღმერთის სასუფევლის საიდუმლოს გაფართოების პროცესი ხორციელდება. ეს არის სასუფევლის მომავალი დიდი ზეიმის წინმსწრები პროცესი და ამიტომ იგი აბსოლუტურად თავისუფალი და განსხვავებულია ამქვეყნიური მოვლენებისგან. ჩვენ ვხედავთ, რომ მეოთხე და მეხუთე საუკუნეების მქადაგებელთა და ღვთისმეტყველთა უდიდესი ძალისხმევა სწორედ იქით არის მიმართული, რომ ეკლესიური საზოგადოების, ყოველი მორწმუნის აზროვნებასა და ცხოვრებაში სწორეთ ღმერთის სასუფევლისა და ამქვეყნიურობის სხვადასხვაობა უნდა იქნეს შენარჩუნებული. ამ ძალისხმევით აიხსნება ლიტურგიული რიტუალის გაღრმავება (სულ უფრო მეტად შეიგრძნობა აქცენტირება საიდუმლოთა "საფრთხილო - საშიშ" ძალაზე, როგორც ამქვეყნად განცხადებულ აბსოლუტურად უცხო, ზეციურ და მიწიერებასთან შეუსაბამო რეალობაზე...); დაბოლოს, ბერმონაზვნური ცხოვრების გაჩენაც სწორედ ამ სხვადასხვაობაზე მიუთითებს. ქადაგებით, ღვთისმსახურებით, ასკეტიკით ეკლესია ებრძვის საცდურს, ქრისტიანობა გადაიქცეს "საბუნებისმეტყველო" რელიგიად, ბოლომდე "შეერწყას" სამყაროს.

ეკლესიის ბედი ყველაზე უკეთ, იუსტინიანეს ზეობის ჟამს გამოვლინდა. იმპერატორის მეფობის პირველივე წლებში ნათელი გახდა, რომ იგი ქვეყნის რელიგიურ ერთიანობას სახელმწიფოს მთლიანობის ტოლფასად მიიჩნევდა. სწორედ ამიტომ ყველა სახის რელიგიური სექტისა და სხვადასხვა მოდავე მხარის მიმართ იუსტინიანემ თავიდანვე მკაცრი ზომები განახორციელა. უფრო მეტი დაუნდობლობა მან ნეოპლატონისტი ფილოსოფოსის პროკლეს დიდებით შემკული ათენის უნივერსიტეტის მიმართ გამოიჩინა. უნივერსიტეტი იყო კერპთაყვანისმცემლობის უკანასკნელი დასაყრდენი და 529 წელს წარმართობის ეს ციტადელი იუსტინიანემ დახურა. მას ჩაენაცვლა, კონსტანტინოპოლის პირველი ქრისტიანული უნივერსიტეტი. ამ პროცესებს მცირე აზიის დედაქალაქში მოსახლეობის მასობრივი გაქრისტიანება მოჰყვა. წარმართობის მომხრეები იძულებულნი იყვნენ თავიანთი კერპთაყვანისმცემლობა მაქსიმალურად მიეჩქმალათ.

როგორც ცნობილია 484 წელს, რომის ეკლესიამ იმპერატორ ანასტასისა და უმაღლესი სამღვდელოების პრომონოფიზიტური პოლიტიკის გამო კონსტანტინოპოლთან ურთიერთობა შეწყვიტა. ამ დროს კონსტანტინოპოლის მოსახლეობა მხარს ისევ ქალკედონს და მის ერთგულ პატრიარქებს ეფიმსა და მაკედონს უჭერდა. იუსტინიანეს განხეთქილების შინაარსი კარგად ესმოდა და რომთან შერიგების პოლიტიკა ჯერ კიდევ მაშინ დაიწყო, როდესაც მხოლოდ იუსტინე I-ის "შთამომავლის" რანგში იყო. იუსტინიანეს ეს შერიგება საკმაოდ ძვირად დაუჯდა: მას პაპ გერმიზდის მიერ შედგენილი, თავისი შინაარსით ისეთ აშკარა პაპისტურ დოკუმენტზე მოუწია ხელის მოწერა, რომლის მსგავსიც აღმოსავლეთს არც კი შეეძლო წარმოედგინა. დოკუმენტის მიხედვით, მონოფიზიტობის წინააღმდეგ ბრძოლით სახელგანთქმული პატრიარქები ეფიმი და მაკედონი საკუთარ ეკლესიას მხოლოდ იმის გამო უნდა განეკითხა, რომ ისინი ერთი წლის მანძილზე იმ დროს იყვნენ მწყემსმთავრები, როდესაც რომისა და კონსტანტინოპოლის ურთიერთობა შეწყვეტილი იყო! ამ ნაბიჯის გადადგმას იუსტინიანე იმის გამო დასთანხმდა, რომ მის აზროვნებაში სახელმწიფოს დასავლეთ ნაწილში ძველი იმპერიული ძალაუფლების აღდგენის იდეა მომწიფებული იყო. რომთან მშვიდობა და ურთიერთობის მოწესრიგება იუსტინიანეს ძალიან ესაჭიროებოდა. არ უნდა დავივიწყოთ, რომ ქაოსში, რომელშიც დასავლეთი იყო გახვეული, ბიზანტიასთან კავშირს მხოლოდ რომის პაპის ძალაუფლება ინარჩუნებდა. ამავე დროს, პაპი გერმანელი ბარბაროსებისთვისაც კი - მიუხედავად იმისა, რომ ოფიციალურად ისინი არიანელები იყვნენ - შეურყეველი ავტორიტეტი იყო (გერმანელები არიანობის ზეიმის დღეს ულფილა გოთელის მიერ მოინათლნენ). ამრიგად, იმპერიის დაშლისა და ნგრევის ამ ურთულეს საუკუნეებში რომის პაპი ფაქტობრივად ქვეყნის ერთადერთ გამაერთიანებელ ძალას წარმოადგენდა. ერთიანობის ერთგულებაზე პაპს მხოლოდ მერვე საუკუნის ბიზანტიურმა ხატმებრძოლობამ ათქმევინა უარი. სხვათა შორის, მხოლოდ ამის შემდეგ დაიწყო მან იმ ბარბაროსთა შორის იმპერიის დამცველთა ძებნა. და გასაკვირი არ არის, რომ შუა საუკუნეების დიდი დასავლური ტრადიციების გამგრძელებლის ფუნქციაც ბოლოს სწორედ მათ გადასცა, რადგან მათთვის რომი საუკუნეების მანძილზე არა მხოლოდ რელიგიურ, არამედ სახელმწიფოებრიობის გამაერთიანებელი ტრადიციების მატარებელ ცენტრადაც რჩებოდა.

იუსტინიანე დასავლეთში თავისი ძალაუფლების აღდგენის ძირითად დასაყრდენად პაპის ინსტიტუტს მიიჩნევდა. დასავლეთი ურყევად იდგა, ერთი მხრივ, ქალკედონის დოგმატზე და, მეორე მხრივ, პაპ ლევის ერთგულებაზე. აღმოსავლეთში მდგომარეობა საპირისპირო იყო. ეგვიპტის ეკლესიას მთლიანად მონოფიზიტები ფლობდნენ. სხვა პროვინციებში "ენოტიკონის" მომხრეები, ანუ ნახევრად მონოფიზიტები ისხდნენ. ანტიოქიის ეკლესიას მონოფიზიტების მთავარი მოაზროვნე სევირი ანტიოქიელი განაგებდა. იუსტინე I-მა და იუსტინიანემ დასაწყისში ძალის გამოყენებით სცადეს იმპერიის ეპისკოპატის ქალკედონური დოგმატის ჩარჩოებში დაბრუნება, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ახალდანიშნული ეპისკოპოსების მოქმედება მხოლოდ პოლიციის დაცვის ქვეშ იყო შესაძლებელი. ხალხის ბრბო არ ცხრებოდა. მიმდინარეობდა მთელი მონასტრების გასახლება, ყოველი მხრიდან "სინოდატის" მისამართით წყევლა-კრულვის ხმები ისმოდა. მთლიანობაში მართლმადიდებლურად მხოლოდ პალესტინა რჩებოდა. სირიაში, ედესასა და მცირე აზიის ქალაქებში ქალკედონური იერარქია თავს მხოლოდ ძალის გამოყენებით ინარჩუნებდა. რაც შეეხება ეგვიპტეს, იქ ვერანაირი ღონისძიების გატარება ვერ მოხერხდა. სევირი და სხვა მონოფიზიტი ეპისკოპოსები სწორედ ეგვიპტეში იყვნენ გადახვეწილნი.

ძალიან მალე იუსტინიანემ ძალის პოლიტიკაზე უარი განაცხადა და კომპრომისების ინიციატივით გამოვიდა. არსებობს მოსაზრება, რომ ეს ცვლილება იუსტინიანეს მეუღლის თეოდორას გავლენით უნდა მომხდარიყო, რადგან თეოდორა თავის მონოფიზიტობას მალავდა და დევნილ მონოფიზიტებს ეხმარებოდა. სხვა ისტორიკოსებს მიაჩნიათ, რომ ცოლ-ქმარმა გარკვეული თვალსაზრისით სფეროები გაინაწილეს: თეოდორა მონოფიზიტობას იცავდა, ხოლო იუსტინიანე ხელს მართლმადიდებლობის განვითარებას უწყობდა. ამით მეფემ და დედოფალმა ორივე ფრთის დასაყრდენად სახელმწიფო ძალაუფლება გადააქციეს და იმპერია გააძლიერეს. ასეა თუ ისე, არ შეიძლებოდა იუსტინიანეს არ სცოდნოდა, რა ძალას წარმოადგენდა ის რელიგიური განაყოფი, რომლის ჩრდილშიც სულ უფრო ნათლად უძველესი ნაციონალისტური სეპარატიზმი იკვეთებოდა.

მოულოდნელად 531 წელს იუსტინიანემ კურსი რადიკალურად შეცვალა. დევნილი მონარქები მონასტრებში დააბრუნა. დაბრუნებულთა დიდი ნაწილი იმპერატორის სასახლის სიახლოვეს განსახლდა. ისინი აქ დედოფალ თეოდორას გარშემო შემოიკრიბნენ, ათეული წლების მანძილზე ურიცხვი მონოფიზიტური ინტრიგის ხლართვა მოახერხეს. ორ ბანაკად დაყოფილი ღვთისმეტყველების შეთანხმებას იმპერატორი დიდხანს ელოდა. 533 წელს მან სამდღიანი დისპუტი მოაწყო. ორივე მხრიდან დისპუტზე ექვს-ექვსი ღვთისმეტყველი იყო მოწვეული. მიუხედავად დიალოგის მშვიდობიანი და მაღალი საღვთისმეტყველო დონისა, დისპუტი უშედეგოდ დამთავრდა. მალე თეოდორამ ისიც კი მოახერხა, რომ კონსტანტინოპოლის პატრიარქად თითქმის აშკარა მონოფიზიტი, ვინმე ანთიმე გაიყვანა. იმპერატორის მიერ ორგანიზებულ, მშვიდობის დამყარებისთვის გამიზნულ დისპუტში მონაწილეობისთვის დიდი გარჯის ფასად ეგვიპტიდან სევირი ანტიოქიელი ჩამოიყვანეს. ეს იყო შესარიგებლად გადადგმული ბოლო ნაბიჯი. სწორედ ამ დროს კონსტანტინოპოლში რომის პაპი აღაპიტი ჩამოვიდა. მოხდა მონოფიზიტი პატრიარქის ერეტიკული პოზიციების მხილება. სევირი მიიმალა და მისი ადგილი მართლმადიდებელმა მინამ დაიკავა. იუსტინიანემ კურსი კვლავ შეცვალა. 536 წლის ედიქტით მონოფიზიტობა კიდევ ერთხელ, საზეიმოდ იქნა დაგმობილი, სევირი ანტიოქიელის წიგნი ხმარებიდან ამოიღეს და ერეტიკოსებს საერთოდ აუკრძალეს დედაქალაქში შესვლა. შემდეგ იუსტინიანემ უფრო რადიკალური გადაწყვეტილება მიიღო: მიუხედავად ეგვიპტეში მონოფიზიტობის ამდენი წლის მანძილზე უყოყმანოდ აღიარებისა, იმპერატორმა იქ ახლა უკვე მართლმადიდებელი ეპისკოპოსი გააგზავნა და მას შეუზღუდავი უფლებები მიანიჭა. ამის შემდეგ მთელ ქვეყანას ისევ გადაუარა ტერორისტულმა ტალღამ...

სწორედ ამ მომენტში განვითარდა გამოუსწორებელი მოვლენები, გაჩნდა პარალელური მონოფიზიტური იერარქია, რომელმაც საბოლოო განხეთქილებად გადააქცია ის, რაც მანამდე საღვთისმეტყველო საფუძველზე წამოჭრილ დავად შეიძლებოდა ყოფილიყო მიჩნეული. ეს მოხდა ისევ დედოფალ თეოდორას ჩარევით: ერეტიკოსობის გამო გადასახლებული ვინმე იოანე ეპისკოპოსი, ვითომდა სამკურნალოდ, კვლავ დედაქალაქში დაბრუნდა. აქ მან დედოფლის მფარველობის ქვეშ, პოლიციისგან ფარულად, თავის ბინაში სასულიერო პირების ხელდასხმა დაიწყო. მოგვიანებით ამავე მიზნით მან მთელი მცირე აზია მალვით შემოიარა და მღვდლად მრავალი აკურთხა. ცოტა მოგვიანებით ვინმე ფარულად გაეპისკოპოსებულმა იაკობმა, რომელსაც მეტსახელად მომწყდარს უწოდებდნენ, მათხოვრის სახით მთელი სირია მოიარა. შემდეგ ორი განდევნილი ეპისკოპოსის დახმარებით ეგვიპტეში ეპისკოპოსების ხელდასხმა დაიწყო. ბოლოს ამ უკანასკნელებმა საკუთარი მონოფიზიტი პატრიარქიც აირჩიეს. ასე დაედო დასაბამი (იაკობ მომწყდარის სახელიდან) "იაკობიტობასა" და "იაკობიტურ ეკლესიას": ის ამჟამადაც არსებობს... მასში კი კოპტებმა და სირიელებმა ამ გზით მიიღეს საკუთარი ნაციონალური ეკლესიები და ამგვარად მოხდა პირველი გაყოფა ეკლესიაში.

ამ მოვლენის შემდეგ არც იუსტინიანე და არც მისი მემკვიდრეები აღარასოდეს დაშორებიან ქალკედონს. იმპერია თავისი ბედით საბოლოოდ დაუკავშირდა მართლმადიდებლობას. მაგრამ ტრაგიკულია ის ფაქტი, რომ მართლმადიდებლობაში მომხდარი განხეთქილების ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი იმპერიის სიძულვილი აღმოჩნდა. ასი წლის შემდეგ კოპტები და სირიელები მუსულმან დამპყრობლებს, როგორც მხსნელებს, ისე შეეგებნენ და ეს იყო ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის გაფორმებული კონსტანტინესეული ორაზროვანი კავშირის ეკლესიური საზღაური.

იუსტინიანეს ნამდვილი აბსოლუტიზმი შფოთით აღსავსე მეხუთე მსოფლიო კრების ისტორიულ პერიოდში გამოვლინდა. შფოთის გამომწვევმა გარეგნულმა მიზეზებმა, ერთი შეხედვით, შეიძლება შემთხვევითობის შთაბეჭდილება დატოვოს და ამიტომ ძნელია იმ შინაგან კანონზომიერებებში გარკვევა, რის საფუძველზეც მოცემულ პერიოდში მართლმადიდებლური დოგმატის კრისტალიზება მოხდა. ასევე ადვილი არ არის კრების მიმდინარეობის სამწუხარო გარეგნულ სახეში ისეთი მიზეზებისა და თავისებურებების დანახვა, რის გამოც ამ კრებას უდავო მსოფლიო ავტორიტეტი შეუნარჩუნდა.

ყველაფერი ორიგენესეულ ღვთისმეტყველებასთან დაკავშირებით დაიწყო. მიუხედავად იმისა, რომ დიდმა ალექსანდრიელმა ქრისტიანულ ღვთისმეტყველებაზე მნიშვნელოვანი ზეგავლენა მოახდინა, მისი სწავლების ზოგიერთი პუნქტი თავიდანვე ეჭვს იწვევდა. მესამე საუკუნის დასასრულს მეთოდე ოლიმპიელმა სერიოზული ეჭვი გამოთქვა სულების წინასწარცხოვრებისა და სხეულთა აღდგომის შემდგომი ბუნების ორიგენესეული სწავლების თაობაზე; ასი წლის შემდეგ ერესების ცნობილმა მამხილებელმა ეპიფანე კვიპრელმა ორიგენეს ღვთისმეტყველებაში წინაარიანული - მამას დაქვემდებარებული ძე დაინახა; ორიგენეს წინააღმდეგ ნეტარი იერონიმეც წერდა; ბოლოს 400 წელს ალექსანდრიაში შემდგარმა კრებამ, რომელსაც თეოფილე ალექსანდრიელი ხელმძღვანელობდა, ორიგენესეული მაცთუნებელი სწავლება საზეიმოდ დაგმო. როგორც უკვე ითქვა, ორიგენემ პირველმა სცადა ქრისტიანობისა და ელინიზმის სინთეზის განხორციელება, მაგრამ ამ სინთეზში თავისი არსით ელინიზმი საბედისწეროდ "ამდაბლებდა" და "აბრკოლებდა" ქრისტიანობას. ამიტომ, როგორც პატრიოტული ეპოქის ისტორიული არსის შესახებ მსჯელობის დროს აღვნიშნეთ, ორიგენეს წინააღმდეგ ბრძოლის ერთ-ერთი ასპექტი ელინიზმის "გაეკლესიურების" შეუძლებლობიდან გამომდინარეობდა. ეკლესიამ ორიგენეს მემკვიდრეობა გადაამუშავა, ყველაფერი, რაც ეკლესიურობისთვის მიუღებელი იყო, ჩამოიშორა, ფასეული განავითარა და სრულყო. მაგრამ მსოფლიო მასშტაბით ორიგენეს შესახებ მსჯელობა ჯერ კიდევ შემდგარი არ იყო. ამ დრომდე "ორიგენიზმი" მხოლოდ სამების გარშემო დავების დროს განკაცებულ ღმერთთან დაკავშირებული საღვთისმეტყველო ენის თანმიმდევრული დახვეწის პროცესში იქნა დაძლეული. აქ წამყვანი როლი იმან ითამაშა, რომ დავებში, სავსებით ბუნებრივად, დიდი უპირატესობა ეკლესიის წმინდა გადმოცემას ენიჭებოდა.

მეხუთე საუკუნის დასასრულსა და მეექვსე საუკუნის დასაწყისში ორიგენიზმში მწვავე რეციდივები გამოიკვეთა: ამ დროს, ეკლესიურ თვითშეგნებაშიც კი, ნათლად გამოვლინდა ჯერ კიდევ გადაულახავი ელინური მოტივები და ის ჩაუმქრალი ამაოება, რომელიც ქრისტიანობას ფილოსოფიური "რაციონალიზაციის" საცდურად ევლინებოდა. ორიგენიზმისადმი ინტერესის გამოცოცხლება სწორედ ამ თვალსაზრისით უნდა გავიგოთ. შემთხვევითი არ არის, რომ ორიგენეს გარშემო დაწყებული დავები, რომლებმაც იუსტინიანეს დროს უმწვავესი ხასიათი მიიღო, უწინარეს ყოვლისა, ბერმონაზვნობის წრეებში მიმდინარეობდა. ჩვენ უკვე დავინახეთ, რომ ბერმონაზვნობა გაჩნდა როგორც სახარებისეული მაქსიმალიზმის "პრაქტიკული" გამოვლინება. მოგვიანებით მის წიაღში ასკეტური გამოცდილების "გააზრება" დაიწყო და ეს გამოცდილება ნელ-ნელა თეორიის საფარმა გადაფარა. თეორიული საფუძვლების ჩამოყალიბებაში საკმაოდ დიდი იყო ორიგენეს და მთლიანად ალექსანდრიული ტრადიციის ზეგავლენა. აშკარა იყო წმინდა წერილის მისტიკური და სულიერი ანალიზისკენ ლტოლვა, მისი იდეალების, როგორც უმაღლესი მიზნის, ჭვრეტისა და "განღმთობის" გზისადმი ინტერესი. ორიგენეს გამო ბერებს შორის დავა საკმაოდ ადრე დაიწყო. გადმოცემის თანახმად, უკვე წმინდა პახუმი დიდი უკრძალავდა თავის მოწაფეებს ორიგენეს ნაწარმოებების კითხვას. სხვა მხრივ ორიგენეს გავლენა შეიგრძნობა წმინდა ათანასე დიდის მიერ აღწერილ "წმინდა ანტონის ცხოვრებაში". ერთხანს ორიგენემ წმინდა ბასილი დიდი და მისი ბერძნული ბერმონაზვნური ტრადიციების სულის ჩამდგმელი მეგობრებიც დააინტერესა. დაბოლოს, ორიგენეს გავლენა სრულიად უდავოა ევაგრე პონტოელის შემოქმედებაზე, რამაც მთელი აღმოსავლეთი მოიარა და მომდევნო თაობების ასკეტიკურ შემოქმედებაზე უდიდესი ზეგავლენა მოახდინა. მიუხედავად ალექსანდრიული ტრადიციებიდან მრავალი სასიკეთოს შეთვისებისა, სულ უფრო მეტად შეიგრძნობოდა ამ სიახლეების თანამდევი საფრთხეც: მისი შინაარსი ქრისტიანობის "სპირიტუალიზებაში", ზედმეტად გასულიერებასა და ადამიანის არსის უსხეულოებამდე მიყვანაში მდგომარეობდა; ეს იყო საფრთხე, რომელიც ჯერ კიდევ გადაულახავი ბერძნული იდეალიზმიდან მომდინარეობდა, რომლის მიხედვითაც "გადარჩენა" და "ცხონება" "განჭვრეტით" უნდა ჩანაცვლებულიყო.

მეექვსე საუკუნის დასაწყისში ორიგენესთან დაკავშირებული ეჭვები და დავები, რომლებიც ბერებს შორის მიმდინარეობდა, არ დამცხრალა. პირიქით, კითხვის ნიშნები უდაბნოს სივრცეებს გასცდა და უფრო ფართო საზოგადოების ყურადღების ცენტრში მოექცა. 531 წელს პალესტინის ლავრის დამაარსებელი, უკვე ღრმად მოხუცებული წმინდა საბა, სამარიელთა ბუნტის გამო დარბეული პალესტინისთვის მთავრობისგან დახმარების გამოთხოვნის მიზნით კონსტანტინოპოლს გაემგზავრა. მას ახლდა ლავრაში ორიგენეს ერთ-ერთი მთავარი ქომაგი ბერი ლეონტი. კონსტანტინოპოლში საბამ მონოფიზიტებთან დავაში მიიღო მონაწილეობა. კამათის პროცესში ლეონტის ორიგენელობა გამოიკვეთა და საბას მისგან განდგომა მოუხდა. მოგვიანებით კონსტანტინოპოლში ცნობილი ორიგენელი თეოდორე ასკიდა ჩამოვიდა. ის ისე დაუახლოვდა იუსტინიანეს, რომ იმპერატორმა ასკიდას კაპადოკიის კესარიის კათედრა ჩააბარა. იმპერატორის თანადგომით გათამამებულმა ორიგენელებმა თავი ყველგან წამოყვეს. მაგრამ სწორედ ამ დროს კონსტანტინოპოლიდან პალესტინაში საეკლესიო დელეგაცია ჩავიდა. დელეგაციის ერთ-ერთი წევრი, აღმოსავლეთში რომის პაპის წარმომადგენელი ან "აპოკრისიარი" რომაელი სწავლული დიაკონი პელაგიოსი იყო. არ შეიძლებოდა, ორიგენეს მიზეზით ბერებს შორის წამოჭრილი დავისთვის მას ყურადღება არ მიექცია. დასავლეთში ორიგენე ერეტიკოსად უკვე დიდი ხნის წინ იყო მიჩნეული და ამიტომ პელაგიოსმა დიდი ხმაური ატეხა. მისი მოთხოვნით, ანტიოქიის პატრიარქმა ეფრემმა ორიგენე საზეიმოდ დაგმო. ამ ამბით გამოწვეულმა მღელვარებამ ბოლოს კონსტანტინოპოლამდე ჩააღწია. თეოდორე ასკიდას მცდელობის მიუხედავად 543 წელს იმპერატორმა ედიქტის სახით გამოსცა გრძელი ჩამონათვალი, რომელშიც დასაბუთებულად იყო გაკიცხული ორიგენესეული ყველა დებულება, რომლებიც ეკლესიურ სწავლებას ეწინააღმდეგებოდა. ხუთივე პატრიარქმა ამ დოკუმენტს ხელი უყოყმანოდ მოაწერა და დავა მხოლოდ პალესტინელ ბერებს შორის გრძელდებოდა. ამრიგად, საღვთისმეტყველო პრობლემა სახელმწიფოებრივი ედიქტის საშუალებით იქნა დაძლეული (როგორც ცნობილია, ეს მოვლენა არავის გაუპროტესტებია), ხოლო ორიგენიზმის უკიდურესი ფორმები ეკლესიურ თვითშეგნებაში უკვე დაძლეული იყო.

პარადოქსია, მაგრამ ორიგენეს დაგმობამ მეტად მნიშვნელოვანი მოვლენების განვითარება უფრო მოგვიანებით გამოიწვია. მიუხედავად იმისა, რომ თეოდორე ასკიდამ ორიგენეს საწინააღმდეგო ედიქტს ხელი მოაწერა, მან პელაგიოსს და მისი სახით დასავლეთის ეკლესიას მაინც არ აპატია საყვარელი მასწავლებლის დამხობაში გადამწყვეტი როლის შესრულება. ასკიდამ იუსტინიანე დაარწმუნა, რომ ორიგენეს შემდეგ მას კიდევ სამი ნესტორიანობასთან ასე თუ ისე დაკავშირებული ანტიოქიელი ღვთისმეტყველი უნდა დაეგმო. ესენი იყვნენ: თეოდორე მოპსუეტელი, თეოდორიტე კვირელი და ივა ედესელი. სიტუაციას ის ამწვავებდა, რომ სამივე მოძღვარი ალექსანდრიელების მიერ წამოყენებული ბრალდებისგან ქალკედონის კრებამ გაამართლა და ისინი თავის დროზე ეკლესიის სრულფასოვან წევრებად მიიცვალნენ. ქალკედონი კი საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით პაპ ლევ IV დიდისა და მისი სახით მთელი დასავლეთის გამარჯვებად ითვლებოდა. "სამ დიდ მოძღვარზე" (ან, როგორც მათ უწოდებდნენ, ეკლესიის სამ სათავეზე) თავდასხმით (რაც იმპერატორის სამ თავად შედგენილ ედიქტში აისახა) თეოდორე ასკიდამ დასავლეთი შეურაცხყო. დღემდე გაურკვეველი რჩება ამ ინტრიგის მიზანი: ორიგენიზმთან დაკავშირებული მარცხის "რევანში" თუ რომთან ურთიერთობის გაფუჭება. ასეა თუ ისე, იმპერატორის კარზე, იმ ვიწრო წრეში, სადაც ორიგენეს საწინააღმდეგო ედიქტი დაიწერა, დაახლოებით 544 წელს შეიქმნა ახალი დოკუმენტი, რომელიც საზეიმოდ გმობდა თეოდორე მოპსუეტელს და თეოდორე კვირელისა და ივა ედესელის იმ ნაშრომებს, რომლებითაც ისინი თავის დროზე კირილე ალექსანდრიელს ეკამათებოდნენ. ეს იდეა იმპერატორსაც მოსწონდა, რადგან მონოფიზიტებთან მიმდინარე ადმინისტრაციულ ბრძოლაში ახალი ედიქტი კიდევ ერთხელ უსვამდა ხაზს მართლმადიდებლების მიერ ნესტორის კატეგორიულ უარყოფას, რასაც, ცხადია, მათ მოქცევაზე შეიძლებოდა დადებითი ზემოქმედება მოეხდინა.

მაგრამ თუ ორიგენეს დაგმობას არავითარი გაუგებრობა არ გამოუწვევია, 544 წლის ედიქტს დიდი წინააღმდეგობა მოჰყვა. პაპის ახალმა წარმომადგენელმა სტეფანემ, რომელიც პელაგიოსის ნაცვლად იყო მოვლინებული, ხელის მოწერაზე კატეგორიული უარი განაცხადა. აღმოსავლეთის ოთხმა პატრიარქმა კი მხოლოდ დამხობისა და გადასახლების მუქარით მოაწერა ხელი და მათი ხელმოწერა იმ პირობით ინარჩუნებდა ძალას, თუ ედიქტს რომის პაპიც დაეთანხმებოდა, სხვა შემთხვევაში საკუთარ ხელმოწერაზე უარს აცხადებდნენ. იმპერატორი თავის პოზიციას არ თმობდა. მან იცოდა, რომ დამოუკიდებელი დასავლეთი მათ, ვინც ქალკედონის კრებამ გაამართლა, ნებით არ დაგმობდა; და აი, ღვთისმსახურების დროს პაპი ვიგილი შეიპყრეს, გემზე დასვეს და კონსტანტინოპოლისკენ გაამგზავრეს. სიცილიაში ის მილანის არქიეპისკოპოს დიათის და აფრიკის ეკლესიების წარმომადგენლებს შეხვდა. ედიქტით ყველა უკმაყოფილო იყო, რადგან ის ქალკედონის კრების გადაწყვეტილებებს ეწინააღმდეგებოდა. კონსტანტინოპოლში რომის პაპი ვიგილი მხოლოდ 547 წელს ჩავიდა. აქ ის დიდი პატივითა და სიყვარულით მიიღეს. იმპერატორმა პაპს პლაკიდას ტაძარი გამოუყო. ხანგრძლივი ტრაგედია სწორედ ამის შემდეგ დაიწყო და ამ მოვლენების გვერდის ავლა პრაქტიკულად შეუძლებელია, მით უმეტეს, რომ წარმოქმნილმა ურთულესმა მდგომარეობამ საბოლოოდ დადებითი შედეგი გამოიღო. პაპმა დასაწყისში კატეგორიული პოზიცია დაიკავა და ყველა იმ პატრიარქთან ურთიერთობაზე უარი განაცხადა, ვინც ეკლესიის "სამი დიდი მოძღვრის" წინააღმდეგ შედგენილ ედიქტზე ხელი მოაწერა. მაშინ იუსტინიანე ვიგილის ღვთისმეტყველურად დამუშავებას შეუდგა. უნდა ითქვას, რომ ბიზანტიელ ღვთისმეტყველებს სამართლიანი არგუმენტები ჰქონდათ. თეოდორე მოპსუეტელი, როგორც უკვე აღინიშნა, უდავოდ ნესტორიანობის მამაა და ნესტორიანობის გაჩენაში მისი წვლილი უფრო დიდია, ვიდრე მისი მოწაფე ნესტორისა. მეორე მხრივ, თუკი ეკლესიამ წმინდა კირილე უდავო მართლმადიდებელ მამად აღიარა, მაშინ როგორ უნდა შეფასებულიყო ის მწვავე და აშკარა უსამართლო ბრალდებები, რომლებიც მის წინააღმდეგ თეოდორიტემ და ივამ წამოაყენეს? ამ არგუმენტების საწინააღმდეგოდ, პაპი ქალკედონის კრების გადაწყვეტილებაზე მიუთითებდა, მაგრამ მას პასუხად ეუბნებოდნენ, რომ ქალკედონის კრებამ ისინი ნესტორის დაგმობის გამო გაამართლა და რომ კრებაზე მათი ღვთისმეტყველური ნაშრომები არც კი განუხილავთ. ბოლოს პაპი დანებდა და "სამი დიდი მოძღვრის" მგმობელთა რიცხვს შეუერთდა. მაგრამ ახლა მღელვარებამ დასავლეთში გადაინაცვლა. იქ პაპ ვიგილის საქციელში განდგომა და ქალკედონის ღალატი დაინახეს. ამ გრძნობას ისიც აძლიერებდა, რომ ცნობილმა აფრიკელმა ღვთისმეტყველმა ფაკუნდო გერმიანელმა "სამი დიდი მოძღვრის" დასაცავად წიგნი გამოსცა. ამ წიგნმა სენსაცია მოახდინა. კრება კრებას მოსდევდა, ყველგან "სამი დიდი მოძღვრის" წინააღმდეგ ხელისმომწერთა გმობა ისმოდა. საქმე იქამდე მივიდა, რომ აფრიკაში რომის პაპი ეკლესიიდან იქნა განკვეთილი. იუსტინიანე მიხვდა, რომ რომის პაპის ხელმოწერამ ამჯერად პრობლემა ვერ მოაგვარა. შეშინებული ვიგილი იუსტინიანეს ევედრებოდა, საქმე თავიდან განეხილა და მტკიცებულებათა გაძლიერებისთვის მსოფლიო კრება მოეწვია. იმპერატორმა რომის პაპისგან წერილობითი პირობა აიღო, რომ ის კრებაზე "სამი დიდი მოძღვრის" წინააღმდეგ გამოვიდოდა და კრების სამზადისი ბრძანა. შესაბამისად, აქამდე მიღებული ყველა გადაწყვეტილება ბათილად გამოცხადდა.

კრების "სამზადისი" იუსტინიანეს თავისებურად ესმოდა. მაგალითად, აფრიკაში, იქ, სადაც ედიქტს ყველაზე უფრო მეტად ეწინააღმდეგებოდნენ, იმპერატორის ბრძანებით კართაგენის არქიეპისკოპოსის ჩათვლით ყველა მთავარეპისკოპოსი შეიპყრეს და მათ ადგილზე სხვა მღვდელმთავრები დანიშნეს. მიუხედავად ამისა, მაინც არავის შეეძლო ეწინასწარმეტყველა, როგორი იქნებოდა მსვლელობა და რა შედეგებით დასრულდებოდა კრება. პირველი გეგმა, რომელიც იმპერატორს რომის პაპთან ჰქონდა შეთანხმებული, მოულოდნელად შეცვალა. იმის ნაცვლად, რომ ყველა სადავო საკითხი თავიდან განხილულიყო, მან იოლი გზა აირჩია და გადაწყვიტა, შეკრებილი ეპისკოპოსებისთვის უკვე გამზადებული მასალა დაეხვედრებინა და მათგან მხოლოდ დოკუმენტზე ხელის მოწერა მოეთხოვა. წინასწარ გამოიცა და ყველა ეკლესიას დაეგზავნა ახალი, საღვთისმეტყველო არგუმენტებით დაწვრილებით დასაბუთებული ედიქტი. ალექსანდრიის პატრიარქმა ედიქტის მიღებაზე უარი განაცხადა, ის სასწრაფოდ გადაასახლეს და მის ნაცვლად სხვა დანიშნეს.

ვიგილიუსმა თავი მოტყუებულად იგრძნო და ახალი ედიქტის მიღებაზე უარი განაცხადა. პაპი გრძნობდა, რომ მისი საქციელი იუსტინიანეს გაღიზიანებას იწვევდა და 551 წლის 14 აგვისტოს, მედიოლანის ეპისკოპოს დატიუსთან ერთად, ჰორმიზდის სასახლესთან არსებულ წმინდა პეტრესა და პავლეს ბაზილიკას შეაფარა თავი. ცოტა ხანში აქ მეტად უმსგავსო სცენა გათამაშდა. იმპერატორის ბრძანებით პაპის შესაპყრობად ტაძარში პოლიცია შეიჭრა. პაპმა მომხდურებს ისეთი ენერგიული წინააღმდეგობა გაუწია, რომ საკურთხევლის კოლონები ჩამოინგრა და პაპი ლამის მათ ქვეშ მოექცა. მომხდარმა აჟიოტაჟის გამო თავმოყრილი ადამიანების დიდი გაღიზიანება გამოიწვია და პოლიციელები იძულებული გახდნენ, ტაძარი პაპის გარეშე დაეტოვებინათ. პაპის მიმართ განახლდა მუქარები, ცილისწამებები, წვრილმანი, მაგრამ მუდმივი შეურაცხყოფები და დამცირებები. თანდათან სასახლე საპყრობილედ გადაიქცა. რამდენიმე წელმა ასეთ დაძაბულ ვითარებაში გაიარა და პაპს ნელ-ნელა თანამოაზრეები შემოეცალნენ. ბოლოს ეპისკოპოსი დატიუსიც გარდაიცვალა. პაპი მაინც არ ნებდებოდა და თითქოს თავის მიზანსაც აღწევდა. მას სურდა იმპერატორს ედიქტებზე უარი ეთქვა და საკითხი თავისუფალი განხილვის პროცესში გადაეყვანა. ბოლოს, როგორც იქნა, 553 წლის 5 მაისს კრება კონსტანტინოპოლში, წმინდა სოფიას ტაძარში გაიხსნა. სხდომები ორიგენიზმის დაგმობით დაიწყო, რამაც პალესტინაში კვლავ მღელვარება გამოიწვია. პაპი კრებას არ ესწრებოდა, მან შემოთვალა, რომ ეკლესიის "სამი დიდი მასწავლებლის" (სხვაგვარად, "სამი თავის") შესახებ საკუთარ შეხედულებას წერილობით გამოაგზავნიდა. მის მიერ მოგვიანებით გამოგზავნილი გრძელი, დაწვრილებით მოტივირებული დოკუმენტი თეოდორე მოპსუეტელის ღვთისმეტყველების კრიტიკით იწყებოდა. რაც შეეხება თავად თეოდორეს ბედს, პაპმა ძველ საეკლესიო ტრადიციაზე დაყრდნობით საჭიროდ არ ჩათვალა მიცვალებულთა გმობა და კრებას შეახსენა, რომ მათი სულები მაცხოვრის სამსჯავროზე განიკითხებიან. რაც შეეხება თეოდორიტესა და ივას (სხვაგვარად, იბას), პაპმა ისინი ქალკედონის კრებით დაცულ მამებად გამოაცხადა.

მაგრამ ვიგილიუსის მიერ დაწერილმა ამ წერილმა ეპისკოპოსებამდე ვერ მიაღწია. კრებას იუსტინიანემ ვიგილიუსის მიერ დავის დასაწყისში დაწერილი ძველი წერილი წარუდგინა. აქ პაპი "სამ დიდ მასწავლებელს" აშკარად აკრიტიკებდა. კრების წევრებმა პაპი წინააღმდეგობრიობაში დაადანაშაულეს და "დიფტიქიდან" ამოიღეს; სხვაგვარად, ლიტურგიის მსვლელობის პროცესში მისი სახელის მოხსენიება აკრძალეს. 2 ივნისს კრებამ "სამი დიდი მასწავლებლის" საკითხის განხილვა დაასრულა და ხელი თოთხმეტ ანათემატიზმს მოაწერა. როგორც აღინიშნა, საკითხებს, რომლებსაც კრიტიკულად განიხილავდნენ, არავინ იცავდა, ამიტომ აღმოსავლურმა ეკლესიამ კრების შედეგებიც და დადგენილებებიც უმტკივნეულოდ მიიღო.

კრების მიერ ხელმოწერილ შედეგებს ბოლოს ხელი პაპმაც მოაწერა. მაგრამ ის რომში ვეღარ დაბრუნდა. პაპი ვიგილიუსი 555 წელს სირაკუზში გარდაიცვალა. დასავლეთი კრების ასეთ შედეგებს ვერ ეგუებოდა, ბოლოს საკითხი ახალმა პაპმა პელაგიოსმა მოაგვარა. ეს ის პელაგიოსია, რომელიც წლების მანძილზე "სამი დიდი მასწავლებლის" - "სამი თავის" დაგმობის კატეგორიული მოწინააღმდეგე იყო. როგორც ჩანს, კონსტანტინოპოლში დიდხანს ცხოვრებამ გარკვეული კვალი მასაც დაამჩნია. შესაძლებელია, მიხვდა, რომ მოვლენის შინაარსი "ისტორიულ" საფარს მიღმა უნდა ეძებნა, ანუ "მოვლენაში" "სამარადჟამო" უნდა დაენახა და უპირატესობა მომავლისთვის მიენიჭებინა.

ის, რაც მოხდა, სამარცხვინო ძალადობა იყო. მოვლენებმა ნათელყო, თავის "სიმფონიაში" რას გულისხმობდა იუსტინიანე, როგორ მეთოდებს იყენებდა დასახული მიზნების განსახორციელებლად. ამ მძიმე სიტუაციაში ბევრმა ეპისკოპოსმა მაამებლობა გამოიჩინა, ხოლო ვინც ძალადობას არ შეეგუა, განკვეთილი და დაწყევლილი იქნა. შემდგომ ეკლესიის სხეულზე ეს მოვლენები ღრმა ჭრილობებად აისახა და იმპერატორის ძალადობრივი ქმედება ეკლესიის მართვის თითქმის კანონიერ ფორმად გადაიქცა.

სამარადჟამოდ ის დარჩა, რაც ერთი შეხედვით მხოლოდ გარეგნულად შეუსაბამო და შემთხვევით დავებში აისახა. კრების მსვლელობის პროცესში მამები თითქოს განვლილ, უკვე გადაწყვეტილ საკითხებს უბრუნდებოდნენ და ძველ, შინაარსობრივად ამოწურულ ან უმნიშვნელო პრობლემებს ეხებოდნენ. სინამდვილეში, ისინი ქალკედონის კრების შედეგებს აზუსტებდნენ და უფრო მეტიც, ქალკედონის დოგმატებს ისეთ იმუნიტეტს უმზადებდნენ, რომელიც შეუძლებელს გახდიდა მათ "ახლებურ" ან უფრო "ღრმა" განმარტებას, ანუ ეკლესიის მამები ქალკედონის გადაწყვეტილებებს საბოლოო მართლმადიდებლურ-ღვთისმეტყველურ სახეს უქმნიდნენ. შემთხვევითი არ არის, რომ კრებამ ერთი მხრივ ორიგენე, ხოლო მეორე მხრივ ანტიოქიური სკოლის უკიდურესი წარმომადგენლები გააკრიტიკა. ეს იყო არა მხოლოდ ერესის, არამედ საკუთარი წარსულის ეკლესიური სამსჯავრო. ამ დავაში ორივე მხარის იმანენტურობა ბოლომდე გამოვლინდა, დაიგმო ცალმხრივობა და მართლმადიდებლური აზროვნებისთვის შეუსაბამო შეზღუდულობა. თავისთავად გაცხადდა, რომ ვერც ანტიოქიის და ვერც ალექსანდრიის სკოლამ ვერ შეძლო კათოლიკე ეკლესიური რწმენის ერთ მთლიანობად "გადმოცემა". საჭირო იყო მიღწეულის ერთიანი აზროვნების სისტემაში მოქცევა და გაჩენილი გაგების შესაბამის ტერმინოლოგიაში გაცოცხლება. მთელი ამ ხნის მანძილზე ეკლესიურ თვითშეგნებაში სწორედ ეს პროცესი მწიფდებოდა. კვანძმა მეექვსე საუკუნის შუა წლებში გახსნა დაიწყო. ამ მგრძნობიარე მომენტში იუსტინიანე უხეშად მოქმედებდა და მისი მეფობის ისტორია ამ უხეშობამ საკმაოდ დააზარალა. მაგრამ სადავო დასკვნები და გადაწყვეტილებები, რომლებსაც ასკიდა და იუსტინიანე ეპისკოპოსებს თავს "ახვევდნენ", მათ აზროვნებაში არ იყო დაბადებული და მათი ფანტაზიის ნაყოფს არ წარმოადგენდა. იუსტინიანეს მოქმედების მეთოდებს არასოდეს და არანაირი გამართლება არ შეიძლება მოენახოს. სწორედ მისი მოქმედების ხერხებშია ასახული მისი ყალბი "სიმფონიის" თეორიის ნამდვილი შინაარსი. აქ ჩანს, რას ნიშნავს მისი თვალსაზრისით ქრისტიანული თეოკრატია. მაგრამ ამან ხელი არ უნდა შეგვიშალოს დავინახოთ სინამდვილე. აღმოსავლეთის მამების გარშემო ხანგრძლივი დროის მანძილზე დავა მიმდინარეობდა და ქალკედონური გადმოცემის მწვავე მოწინააღმდეგეებიც მრავლად იყვნენ ეკლესიაში. ასევე, ორიგენეს სადავოობაც არ მოუფიქრებია და გამოუმზეურებია იუსტინიანეს. ჩვენ ვიკვლევთ არა მტყუან ან მართალ იუსტინიანეს, არამედ მოცემული ეპოქის გადაწყვეტილებებისა და მიღწევების სიმართლეს. მხოლოდ ამ სიმართლეს აღიარებს ეკლესია, როდესაც 553 წლის კრებას მსოფლიო კრებათა შორის იხსენიებს. მომდევნო წლების მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველება ჭეშმარიტად ამ სიმართლის მტკიცებულება იყო.

ისტორიკოსი თავისდაუნებურად მოვლენებს "სქემატურად" განიხილავს. იუსტინიანეს მეფობას ასეთი თვალსაზრისით განხილვის შემთხვევაშიც ვერ მოვაქცევთ "ცეზაროპაპიზმის" ბიზანტიური ვარიანტის ჩარჩოებში. ეკლესიური ცხოვრების ზედაპირული განხილვის შემთხვევაში მიმდინარე მოვლენები ვიღაცას შეიძლება "ცეზაროპაპიზმად" მოეჩვენოს, მაგრამ ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, თუ მხოლოდ ცხოვრების ხმაურს ამოვეფარებით, ადვილი არ იქნება იმ რთული შემოქმედებითი და სიცოცხლით აღსავსე პროცესების დანახვა, რომელიც ამ დროს ეკლესიის წიაღში ვითარდებოდა. მაგალითად, ჩვენ შეიძლება ვხედავდეთ ბერ-მონაზვნებს, რომლებიც კრებებს ესწრებიან, ქალაქის ქუჩებში დადიან და მიმდინარე პროცესებზე მხოლოდ თავიანთი რაოდენობითაც კი მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენენ. ამ ძალის გარეგნული სახე ზოგიერთი ისტორიკოსის შემოქმედებაში შეუწყნარებლობის, უკულტურობისა და ფანატიზმის ასოციაციას იწვევს. მაგრამ საკმარისია იმ ეპოქის შესაბამის წერილობით ძეგლებს გადავავლოთ თვალი და ჩვენ წინაშე ბერმონაზვნური შემოქმედების ბრწყინვალე მიღწევები გადაიშლება: ეს არის დახვეწილი ადამიანური აზროვნება, სინათლით აღვსილი სიღრმე, სიწმინდით შემკობილი სიყვარული, ადამიანის ცხოვრების აზრის შესახებ ყოვლისმომცველი, გასაოცარი და ნათელი მიგნებები! თვითონ იუსტინიანეც ისეთი გასაოცარი ფენომენია, რომელიც საკუთარი მოქმედების სქემაში არასგზით არ მოიაზრება. მისი ოცნება და მისი "ხედვები" რაღაც სხვაზე მიგვითითებს - განა ამას არ გვიამბობს წმინდა სოფია: ტაძარი, რომელიც სიბრძნესა და აზროვნებას მიეძღვნა. ან ის გარემო, რომელიც ტაძრის გუმბათის არამიწიერი ნათლით არის გასხივოსნებული. ერთი რამ აშკარაა: სწორედ ამ ათწლეულებში გამოიკვეთა და დაიწყო ჩამოყალიბება ქრისტიანულმა კულტურამ. თუ "ეკლესიურ-სახელმწიფოებრივ" სინთეზში იუსტინიანეს მანკიერი მხარე ძალიან მალე გამოვლინდა, სიტყვის განსხეულების ეს კულტურული მწვერვალი სამარადჟამო აღმოჩნდა და მის სიმბოლოდ სამუდამოდ წმინდა სოფიას ტაძარი დარჩა. ის არის ძეგლი, რომელშიც არ შეიძლება არ დავინახოთ მეხუთე მსოფლიო კრების ეპოქის დამახასიათებელი სირთულეები.

ამავე დროს, არ უნდა გამოგვრჩეს ერთი მნიშვნელოვანი დეტალი: მეცნიერები, რომლებიც ბიზანტიის ისტორიას სწავლობენ, ძალიან ხშირად ახსენებენ ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობას. ეს საკითხის არასწორი ფორმულირებაა, რადგან მართებული შეიძლება მხოლოდ სახელმწიფოს ეკლესიისადმი დამოკიდებულებაზე საუბარი იყოს. მიუხედავად იმისა, რომ პრაქტიკაში ძალიან ძნელია ამ საკითხში გასაგები ზღვარის დადება, მაინც უნდა გავითვალისწინოთ, რამდენად მნიშვნელოვანია ეს განსხვავება ბიზანტინიზმში გარკვევისათვის. ეპოქის თავისებურება სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ მაშინ ერთმანეთს არათანაბარ მდგომარეობაში მყოფი - სხვადასხვა წარმომავლობისა და შთაგონების, ორი ურთიერთსაპირისპირო "ლოგიკა" შეეჯახა (ამ დროისათვის დამახასიათებელი სხვადასხვა სახის კრიზისი და გაუგებრობა სწორედ აქ, ამ გარემოებებში იღებს სათავეს). ერთი მხარის შესახებ ჩვენ უკვე გვქონდა საუბარი. ეს არის რომაული თეოკრატიული აბსოლუტიზმი. ამ აბსოლუტიზმის სული ქრისტიანულ იმპერიაში იმის გამო გადმოვიდა, რომ კონსტანტინემ იმპერია ერთბაშად გააქრისტიანა. მეორე მხარე კონფლიქტისა,ეკლესიის სახელმწიფოს სისტემაში მყოფობიდან გამომდინარეობს. ქრისტიანული თვალსაზრისით, ქვეყანა "ამა სოფლის ნათესავთა" სამკვიდრებელს წარმოადგენს და ეკლესიისთვის ეს არის დაცემული, შეზღუდული და დაგმობილი სინამდვილე. ამავე დროს, ეს რეალობა ცათა სასუფევლის მიერ უკვე დაძლეულია. უფალმა ისე შეიყვარა თავისი ქმნილება, რომ ცოდვის ტყვეობიდან ადამიანის გამოსახსნელად, უმაღლესი გონითა და ღვთაებრივი მადლით (ისეთით, როგორსაც ღმერთისაგან დამოუკიდებლად ადამიანი ვერც კი მიუახლოვდებოდა), სოფელს მხოლოდშობილი ძის სახით მოევლინა. საგულისხმოა, რომ ამ ორი საპირისპირო "ლოგიკის" ერთმანეთთან შეჯახება არც შემთხვევითი და არც აბსტრაქტულია. ეს არის მთელი თავისი სირთულეებით და მრავალრიცხოვანი ფაქტორებით დამძიმებული ცოცხალი სინამდვილე. უფრო მეტიც, ეს დაპირისპირება თავად პიროვნების შემეცნებაში მიმდინარეობს. პიროვნებაში გაორება ხდება. ადამიანს ისეთი შინაგანი დაძაბულობა ეუფლება, რომლის მსგავსიც კაცთა მოდგმას არასოდეს შეუგრძნია. ეს ჭეშმარიტად ასეა, რადგან, როგორც უკვე ითქვა, ეკლესიასაც და სოფელსაც ერთი და იგივე ადამიანები წარმოადგენენ. ერთი სიტყვით, კონფლიქტმა და დაძაბულობამ ადამიანში გადაინაცვლა, პიროვნებისთვის "პრობლემად" მისი ინტუიცია, გონების პროდუქტი და სინდისი გადაიქცა... ქრისტიანის აზროვნებაში პრაქტიკულად შეუძლებელი გახდა სახელმწიფოს გამარჯვების გაიგივება ეკლესიის გამარჯვებასთან. ამასთან, სახელმწიფოს გამარჯვება უფრო თვალში საცემი და ადვილად შეგრძნებადია და ამიტომ მოხდა ისე, რომ ისტორიის ამ მონაკვეთს "მორჩილი და მაამებელი" ეპისკოპოსების ხილვადი კვალი დაემჩნა. ისინი უფრო მეტს ხმაურობდნენ, ვიდრე ის ქრისტიანები, რომლებმაც როგორც მშვიდობის წყურვილი, ისე სახელმწიფოებრიობის მნიშვნელობის ეკლესიური შეფასებები ნელ–ნელა და თანმიმდევრულად გამოხატეს. ამავე დროს, დაკვირვებულმა თვალმა არ შეიძლება არ შენიშნოს ის ბრძოლა, რომელსაც ეკლესია სახელმწიფოებრიობის ასეთ ტრიუმფალურ პერიოდში თავისი დამოუკიდებლობისთვის ეწეოდა. იმპერატორს ბევრი რამ ძალუძს, მაგრამ უკვე ამ დროს ყველაფერი აღარ შეეძლო: მის აბსოლუტიზმში შინაგანი საზღვრები გაჩნდა და განმსაზღვრელი ქრისტიანული ჭეშმარიტება აღმოჩნდა. სახელმწიფოებრივი თვითნებობის ძირითადი მასაზრდოებელი კი ის გახდა, რომ ამ დროს ეკლესიაში საკუთარი გამოცდილებისა და სწავლების კრისტალიზაციის პროცესი მიმდინარეობდა. ამგვარ პროცესებში დავები, კონფლიქტები და გაყოფები სავსებით ბუნებრივი მოვლენაა. მაგრამ ისინი, ვინც დღეს სახელმწიფოებრივი აბსოლუტიზმის გამო ითრგუნებოდა, ხვალ, როგორც წმინდანები, დიდების შარავანდედით იმოსებოდნენ და მათი სიმამაცის გამო სახელმწიფო ვალდებული ხდებოდა, მათ მიმართ შესაბამისი პატივი და სიყვარული გამოევლინა. ამ თვალსაზრისით საკმარისია გავიხსენოთ თუნდაც ათანასე დიდი და იოანე ოქროპირი. რა მძიმეც არ უნდა იყოს "მართლმადიდებლობის", ანუ ეკლესიური ცხოვრების გაღრმავების პროცესში სახელმწიფოს ზეწოლა, საბოლოო ჯამში ეს გავლენა თავის ძალას და მნიშვნელობას ყოველთვის კარგავს და წინა პლანზე რწმენა, ღვთისა და ადამიანის სიყვარული გამოდის. ყოველგვარი სახელმწიფოებრივი მცდელობა, რომელსაც ეკლესიური აზროვნებიდან ნიკეა და ქალკედონი სურდა განედევნა, კრახით დასრულდა და ეკლესიაში დღესაც ჭეშმარიტების ძალა ზეიმობს. მაშინაც კი, როდესაც სიკვდილის წინ უკვე არა მხოლოდ "სახელმწიფოებრივი", არამედ ღრმად პიროვნული ინტერესებიდან გამომდინარე იუსტინიანე საღვთისმეტყველო ვნებებმა შეიპყრო და მას ახალი ედიქტის საშუალებით ეკლესიისთვის ქრისტეს უხრწნელების დოგმატის თავსმოხვევა სურდა (ეს იყო სუბტილური საკითხი ადამიანის სხეულის აგებულების შესახებ, რომელიც მაშინ მონოფიზიტობაში განხეთქილების მიზეზად იყო ქცეული), ეპისკოპოსთა დიდმა უმრავლესობამ განაცხადა, რომ ამ ერეტიკულ დოკუმენტზე ხელმოწერას გადასახლებაში სიკვდილს არჩევენ. იუსტინიანე ისე გარდაიცვალა, არანაირი ზომები არ მიუღია...

საერთოდ, ქრისტიანულ აზროვნებაში არ დამდგარა საკითხი ეკლესიურობაში იმპერიული ძალაუფლების საზღვრების შესახებ. ეკლესიამ რწმენითა და იმედით მიიღო ქრისტიანული იმპერიის ხელგაშლილობა და როგორც ა. კარტაშოვი ამ რთული პროცესის შესახებ წერდა: სახელმწიფოსთან დაახლოებისას ეკლესიას დროდადრო საკუთარი სათუთი სხეულის მსხვრევის ხმა აფხიზლებდა. ჭეშმარიტი სიწმინდით გამორჩეული სამეფო კი მრავალი საუკუნის მანძილზე ეკლესიისთვის მხოლოდ ოცნებად რჩებოდა. თავის მხრივ, ამ ჩანაფიქრის სიდიადის გამო დროდადრო ქრისტიანული სიფხიზლე დუნდებოდა და ამ იდეის როგორც შეზღუდულობა, ისე ორაზროვნება იჩქმალებოდა. ეს არც შიშის, არც გამორჩენის და არც ვინმესთვის გულის მოგების გამო არ ხდებოდა. აქ ეკლესიის საყოველთაო, მსოფლიო აღიარების და ქვეყნის იესო ქრისტესთვის დაქვემდებარების დაუცხრომელი სურვილი მოქმედებდა. სწორედ ამიტომ ამ თავის საბოლოო და გადამწყვეტი სიმართლისთვის, რომლის გამოც ეკლესია იმპერიასთან კავშირს თანხმდებოდა, არც უღალატია და მის საზიანოდ არც არასოდეს წასულა დათმობაზე...