როგორც ერთმა ისტორიკოსმა ბრძანა, "დროის კურთხევაა" ამ ევოლუციური ეკლესიის ცხოვრება. თუ მის უმაღლეს აზრად და საბოლოო შინაარსად საეკლესიო საიდუმლო რჩება, მაშინ ამ საიდუმლოში ეკლესიის მთელი სისრულის ჭვრეტა და ცათა სასუფევლის, დროის მიღმიერი სიხარულის შეგრძნებაა დაუნჯებული; თუ ადამიანი ამქვეყნიური ყოფიდან ნათლობის ვიწრო ბილიკს საიდუმლოებებისკენ გაჰყავს, ღვთის მოყვარეთა შორის იესო ქრისტეს მუდმივი მკვიდრობა და საიდუმლოთა ნათელი ამქვეყნიურ ცხოვრებას უკვე აქ - დედამიწაზე გაასხივოსნებს. დროის კურთხევა, ბუნების კურთხევა, ცხოვრების კურთხევა, ურყევი რწმენა, რომ "ჯვარია კურნება", ყველაფრის იესო ქრისტეს მადლით კურთხევა - აი, ეს არის ის, რასაც ხანდახან ეკლესიის "გაქვეყნიურებად" მიიჩნევენ. მთავარია, ეს "გაქვეყნიურება" ხშირი დაცემით კი არა, მისი სულიერი აღტკინებითა და შთაგონებით ფასდებოდეს; ამ შეფასებებში ახლებურად წარმოგვიდგება ეკლესიის ის "კათოლიკე" - საყოველთაო და ყოვლისმომცველი თვითშემეცნება ოჯახისა, რომელიც ქვეყანაზე თვითგადარჩენისთვისაა დატოვებული...

სახელმწიფოებრივი წნეხი და ეპისკოპოსთა მონური მორჩილება. ეს კედელი საბოლოოდ ევსევი ნიკომიდიელმა კი არა, ათანასემ და ბასილიმ გაარღვიეს და განადიდეს ეკლესია. მათ მიერ წარდგენილ ჭეშმარიტებას ღებულობს და ემორჩილება სახელმწიფო. ბედნიერი შემთხვევითობა? რა თქმა უნდა, არა! ობიექტური ჭეშმარიტების პრინციპი პირველად დგება სახელმწიფოსა და საზოგადოებაზე, ყოველგვარ ძალაუფლებასა და ავტორიტეტზე მაღლა და ის მსოფლიოში არაფერზე არ არის დამოკიდებული. ამჟამად ჩვენ თითქმის ვერც კი ვაცნობიერებთ, რომ "ობიექტური ჭეშმარიტების" იდეა, რასაც დღეს მთელი თანამედროვე მსოფლიო აღიარებს, ადამიანის შემეცნებაში სწორედ მაშინ - დავებსა და სიტყვების გამო გაჩენილ კამათში დაიბადა. მაშინ დაიწყო ჩამოყალიბება თანამედროვე ადამიანის შემეცნებამ, მისი პიროვნული აზროვნების რწმენამ; თავისუფლების რწმენამ, უშიშარმა შეხვედრამ ისეთ სინამდვილესთან, როგორიც თავად რეალობაა, რადგან არსებობს რაღაც, რაც ადამიანმა აღმოაჩინა და რაც ყველაფერზე მეტია: ეს არის ჭეშმარიტება.

ამქვეყნიურთან შეგუება, მისი კულტურის, ცხოვრების ფორმების, ენისა და აზროვნების მიღება. ბასილი დიდი და მისი მეგობარი გრიგოლ ღვთისმეტყველი მთელი ცხოვრების მანძილზე მადლიერების გრძნობით მოიხსენიებენ იმ "ოქროს" წლებს, ათენის წარმართულ უნივერსიტეტში (იულიანე განდგომილთან ერთად!) რომ გაატარეს. ბასილიმ მცირე ტრაქტატიც კი დაწერა იმის შესახებ, რომ მოზარდთათვის წარმართული ლიტერატურის შესწავლა სასარგებლოა. გრიგოლ ღვთისმეტყველმა წმინდა სამების საიდუმლოს კლასიკური ლექსის ფორმით უმღერა. ყველა იმდროინდელი შერიგება ჯვრის ნიშნით განხორციელდა. აბსოლუტური სრულყოფილების განცდა ამქვეყნიურ სინამდვილეში სწორედ ჯვარს შემოაქვს. ამიტომაც მოჰყვა ყველაფერ ამას განკითხვისა და გაორების პროცესი. ყველაფერს კურთხევის ძალა მოეფინა, მაგრამ ამავდროულად მომავლის სასუფევლის გაგებამ ყველაფერს ახლებური სიფხიზლე შესძინა; ამქვეყნიურობამ სასრული სახე მიიღო, ქრისტიანისთვის ის გზად, ბრძოლად და ბრძოლის მატებად განცხადდა...